‘म मानव होइन।
म दानव पनि होइन।
म मानव हुन नसकेको दानव हुँ।
म दानव हुन नसकेको मानव हुँ।
म लाखे हुँ।’
यो भनाइ मेरो होइन। यो लाखेको भनाइ हो।
जसरी मच्छिन्द्रनाथको स्वरूपभित्र नर र नारी दुवै हुन्छ, हरेक व्यक्तिभित्र मानव र दानव दुवै हुन्छ र यही सन्देश लाखेको आकृतिले दिन्छ।
यसको अर्थ, राम्रै राम्रो भएर कोही राम्रो हुँदैन। नराम्रै नराम्रो पनि के नराम्रो!
मान्छे राम्रो र नराम्रोको मिश्रण हो। असल र खराबको मिश्रण हो। जसरी हरेक दिन उज्यालो र अँध्यारोको मिश्रण हो। हरेक महिना औंसी र पूर्णेको मिश्रण हो र हरेक साल हिउँद, बर्खा, गर्मी र वसन्तको मिश्रण हो।
यो सारा सृष्टिमा एउटै मात्र स्वरूप भएको कोही छैन। यो सृष्टि नै आफैंमा लाखे हो।
म आज तपाईंहरूलाई लाखेको संसारमा लिएर जाँदैछु। लाखेको संसारमा तपाईंहरूलाई स्वागत छ।
येँया पुन्ही (इन्द्रजात्रा) मा मजिपाः लाखे। फाइल तस्बिरः नारायण महर्जन/सेतोपाटीत्यस दिन गथामुगः चह्रे थियो, जसलाई बोलीचालीको भाषामा गठेमंगल वा घन्टाकर्ण भनिन्छ।
त्यसै दिन काठमाडौं उपत्यकाको संस्कृति र सम्पदाबारे खोजबीन गर्ने २६ वर्षीय अन्वेषक सन्दीप महर्जन (जो ‘फ्रयांकी फ्रेन्ज’ का नाउँले सम्पदा र संस्कृतिबारे ब्लग लेख्छन्) को मद्दतले मेरो भूतसँग जम्काभेट भयो।
मैले भूतसँग लामो अन्तर्वार्ता लिएँ। (हेर्नुहोस्ः भूतसँग जम्काभेट)
भूतसँग अन्तर्वार्ता लिएपछि मलाई लाखेको संसारमा प्रवेश गर्ने, उनीहरूको कथा सुन्ने र उनीहरूका गतिविधि नजिकबाट नियाल्ने हुटहुटी जाग्यो।
काठमाडौं उपत्यकामा गथामुगः चह्रेदेखि नै लाखे नाच सुरू हुन्छ र येँया पुन्ही अर्थात् इन्द्रजात्रासम्म चल्छ। यो एक महिनाको बीचमा ऊ सहरका गल्ली र सडकहरूमा मगनमस्त दगुर्दै गरेको भेटिन्छ। त्यसपछि चाहिँ स्थानीयहरू लाखेलाई नगरबाट विदा गरेर जंगलतिर पठाउँछन्। जंगलमा प्रवेश गरेपछि लाख कोशिस गरे पनि लाखेसँग भेट हुँदैन। ऊ औंसीको जूनजस्तो जंगलको अँध्यारोमा ओझेल हुन्छ। उसले त हामीलाई देख्ला तर हामी उसलाई देख्न सक्दैनौं। त्यसैले लाखेलाई भेट्ने भए यही एक महिनाको बीचमा भेटिहाल्नुपर्छ।
भगवानले तँ आँट म पुर्याइदिन्छु भन्छ भन्ने सुनेको थिएँ। लाखेले पनि त्यस्तै भन्छ भन्ने चाहिँ मलाई थाहा थिएन।
जुन दिन मैले भूतसँग अन्तर्वार्ता लिएँ, त्यसै दिन साँझ झम्केपछिको कुरा हो। म पाटनको गुइतःबाट च्यासल हुँदै मंगलबजारतिर आउँदै थिएँ। बादल गड्याङगुडुङ गर्दै थियो। मसँग छाता थिएन। त्यसैले आकाश बर्सिनुभन्दा अगाडि नै मंगलबजार पुग्छु र त्यहाँको कुनै क्याफेमा ओत लाग्छु भन्ने सोचेर हतारहतार लम्किँदै थिएँ।
जसै मंगलबजार पुगेँ, कृष्ण मन्दिर अगाडिको फराक डबलीमा मान्छेहरूको भीड देखेँ।
भीडको बीचतिरबाट कालो धुवाँको मुस्लो गुरूत्वाकर्षणको नियमविपरीत माथि आकाशतिर लम्किँदै थियो। आगो नलागी त धुवाँ कसरी उठ्थ्यो र! तर त्यहाँ आगलागी भएजस्तो देखिन्थेन। मध्यसहरमा, त्यो पनि पाटन दरबार क्षेत्रकै बीचोँबीच आगलागी हुँदा रमितेहरू त्यस्तरी स्वाद मानीमानी किन हेरेर बस्थे! बरू दमकलको क्याइँक्याइँ पो सुनिन्थ्यो होला त!
मैले डबल मास्क लगाएकै थिएँ, त्यसैले आगोको लप्का कहाँबाट उठेको रहेछ भनेर हेर्न भीडभित्र घुसेँ।
ओ माई गड! के म सपना त देख्दै छैन!
जसलाई भेट्छु र जसको संसारमा प्रवेश गर्छु भनेर आजै मात्र चिताएको थिएँ, ऊ साक्षात् मेरो अगाडि थियो।
मेरो अगाडि लाखे थियो।
लाखे पनि कस्तो लाखे भने, आगोको ज्वाला फ्याँकिरहेको लाखे। के तपाईंहरूले आगोसँग खेल्ने लाखे देख्नुभएको छ?
गथामुग: चह्रेको साँझ पाटनमा मिप्वा: लाखे नाच प्रदर्शन गरिँदै। तस्बिर स्रोत: यलः लायकू मिप्वाः लाखे पुचःउसको कपाल सेतै फुलेको थियो। मुख रगतभन्दा रातो थियो। रातो मुखमा निख्खर काला आँखाका नानीहरू ठूल्ठूला थिए। उसले मुख आँ गरेको थियो। दाँतको माथिल्लो लहरमा बाघको झैं दुइटा धारिला दाह्रा थिए। उसका कान पहेँला थिए। पहेँला कानमा कुन्डल झुन्डेका थिए। आँखीभौं घना झाडीझैं बाक्लो थियो। निधारमा शिवको तेस्रो नेत्रजस्तै त्रिशूल टिलिक्क टल्केको थियो।
उसले रातै वस्त्र लगाएको थियो। माथि बुट्टेदार रातो जामा, तल सादा रातो सुरूवाल। जामाको अगाडि भागमा ठ्याक्कै छातीमाथि पहेँलो रङको षट्कोण थियो। उसले कम्मरमा रातो पेटी लगाएको थियो जसमा चाँदीका बुट्टा कुँदिएका थिए र पेटीको तल्लो किनारमा घंघलाहरू झुन्डिएका थिए।
उसको दुवै हातको नाडीमा रातो कपडा बेरिएको थियो। उसले हात हल्लाउँदै नाच्दा त्यो रातो कपडा लडाइँमा विजयी सेनाको ध्वजाझैं हावामा लहराउँथ्यो।
उसको गलामा सयपत्री माला थियो तर खुट्टामा जुत्ता थिएन।
मैले देख्दा ऊ आफ्ना दुवै खुट्टा फाटेर, दुवै हात आधा उचालेर कुर्सीमा बसेजस्तै भावमा लचकलचक जीउ हल्लाउँदै नाच्दै थियो। झट्ट हेर्दा ऊ नाट्यश्वरको स्वरूपझैं देखिन्थ्यो।
उसको अगाडि दुई जना युवा झन्डै दस फिट दुरीमा दायाँबायाँ उभिएका थिए। मास्क र फेससिल्डले अनुहार ढाकेका ती युवाले हातमा चिराग समातेका थिए। फलामको डन्डीमाथि फलामको चक्का राखेर बनाइएको चिराग उनीहरूले आफ्ना दुवै हातले चपक्क समातेका थिए।
चिरागको माथिल्लो भागको फलामे चक्कामा तेलमा भिजाइएको कपडा रहेछ जुन दन्दन्ती दन्केर आगोको लप्का छुट्दै थियो र त्यही आगोको लप्कामा ऊ आफ्ना दुवै हातले लाहा र मैन छर्कंदै थियो।
लाहा र मैन जसै आगोमा पर्थ्यो, दस–पन्ध्र फिट उचाइसम्म रातो र पहेँलो ज्वाला उर्लेर आउँथ्यो।
चिराग समातेका युवाहरू आफ्ना हात तिनिक्क माथि तन्काउँथे, आगोको ज्वाला अझै धेरै माथिसम्म पुग्थ्यो।
त्यो बेला ऊ मृगझैं फुत्तफुत्त उफ्रँदै थियो। वरिपरि जम्मा भएको भीड हाहु गर्दै उसलाई जोश भर्दै थियो। ऊ जोस्सिएर झन् माथि माथि उफ्रिन्थ्यो। रातो–पहेँलो आगोको ज्वाला झन् माथि माथि उर्लिन्थ्यो।
आगोसँग खेल्ने यो लाखेलाई ‘मिप्वाः लाखे’ भनिन्छ। नेपाल भाषामा मिप्वाः भन्नाले छ्वालीको मुठो बाल्दा निस्कने आगोको ज्वाला बुझिन्छ।
काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न लाखेमध्ये पाटनमा मात्र नचाइने यो विशेष स्वरूपको लाखे हो।
यहाँ लाखेहरूको आफ्नै कथा छ, आफ्नै प्रेमकथा छ। ती प्रेमकथाहरूमा फड्को मार्नुभन्दा अगाडि लाखे भनेको के हो, लाखे को हो र कसरी काठमाडौंमा लाखेको जन्म भयो? म सबभन्दा पहिला तपाईंहरूलाई यसैको कथा सुनाउँछु।
लाखेको जन्मसँग जोडिएका तीनवटा कथा मैले सुनेको छु। यी तीनवटै कथाको ऐतिहासिक प्रमाण छैन। यी कथा स्थानीय बूढापाकाको स्मरणमा मात्र मौजुद छन्। स्मरण आफैंमा एउटा इतिहास पनि हो। जब इतिहासको कुनै कालखण्डमा भएको कुनै घटना एउटा पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा सर्दै जान्छ, तब त्यसमा फूलबुट्टा भरिन्छ, नाटकीय पटकथाहरू थपिन्छन् र कालान्तरमा त्यसले किम्बदन्तीको रूप लिन्छ। तिनै किम्बदन्तीहरू इतिहासको स्वरूपमा हाम्रो स्मरणमा बास गर्छन्।
यी तीनवटा कथा हाम्रो स्मरणमा बास गरेका त्यस्तै किम्बदन्ती हुन् तर गहिरिएर बुझ्ने हो भने यी किम्बदन्तीभित्र हामी इतिहास पनि पाउँछौं र दर्शन पनि भेट्छौं।
गथामुग: चह्रेको साँझ पाटनमा मिप्वा: लाखे नाच प्रदर्शन गरिँदै। तस्बिर स्रोत: सुप्रिन्स शाक्यलाखे उत्पत्तिको कथाः एक
यो त्यो समयको कुरा हो जब काठमाडौं उपत्यकामा सिद्ध तान्त्रिकहरूको बोलबाला थियो। सायदै कुनै त्यस्तो काम थियो जुन उनीहरूले चाहेका तर गर्न नसकेका हुन्।
उनीहरू देउताको भाषा बुझ्थे र देउताहरूसँग सिधै वार्तालाप गर्न सक्थे। उनीहरू आफ्नो तन्त्रशक्तिले रातो मच्छिन्द्रनाथलाई आसामको कामरू कामाख्याबाट बाँधेर ल्याउँथे। काठमाडौंमा पारिजात फूल चोर्न आएका देवराज इन्द्रलाई डोरीले बाँधेर बीच सडकमा ठिंगुर्याउँथे। उनै देवराज इन्द्रलाई खोज्दै आएका ऐरावत हात्तीलाई सहरका गल्ली–गल्ली नचाउँथे र उनलाई छुटाउन आएकी उनकी आमासँग सर्त राखेर उपत्यकामा शित बर्साउन बाध्य पार्थे।
बुंगमती जात्रा हेर्न आएकी मनकामना देवी यहाँका सिद्ध तान्त्रिकको वशमा परेर अहिले पनि वर्षको तीन दिन बुंगमती आउँछिन् र यतै बस्छिन्। रूखहरूका देउता कल्पवृक्ष एक महान् तान्त्रिकको तन्त्रविद्यामा बाँधिए र सर्तमुताबिक एउटा अजंग रूख उपहार चढाए र त्यही रूखबाट काष्ठमण्डप सत्तल बन्यो।
यी त तान्त्रिकहरूबाट भएगरेका अद्भूत किस्सा र कारनामाहरू भए। यसबाहेक पनि उनीहरूबीच आफ्नो तन्त्रविद्या प्रदर्शन गर्ने र आफूलाई अरूभन्दा शक्तिशाली साबित गर्ने प्रतिस्पर्धा नै चल्थ्यो। त्यही क्रममा कसैले आकाशमा उड्दा उड्दैको पन्छीलाई आफ्नो एक दृष्टिले भुइँमा फत्रकफत्रक पारे। पानीमा पौडँदा पौडँदैको माछालाई हावामा उछाले। कसैले नदीको बहाव मोडे, कसैले सिधै स्वर्गलोक पुगिने सुरूङ खने। कसैले धर्तीबाट पानी उमारे, कसैले बेमौसमी असिना झारे।
त्यही समय काठमाडौंका एक तान्त्रिकलाई समाज शुद्धीकरणको आकांक्षा जागेछ। शुद्धीकरण भन्नाले उनी यस्तो समाज निर्माण गर्न चाहन्थे जहाँ सबै मान्छे असल होऊन्, सबै सुविचारित होऊन् र सबै जना सबै किसिमका अकुशल कर्महरूबाट निजात पाएर कुशल कर्मतिर लागून्।
यस्तो समाज कसरी निर्माण गर्न सकिन्छ भनेर उनी धेरै समय एकचित्त भए।
ध्यानदृष्टिले सोच्दा उनलाई एउटा जुक्ति फुर्छ — प्रत्येक मान्छेको मनको घडामा कुशल भाव र अकुशल भाव दुवै बराबर भरिएको हुन्छ। यी दुवैथरी भावहरूको हरसमय घमासान द्वन्द्व चल्छ। जसको कुशल भावले अकुशल भावमाथि विजय पाउँछ, त्यस्तो मान्छे स्वाभाविक रूपले कुशल कर्मतिर लाग्छ, दानधर्म गर्छ, पुण्य कमाउँछ तर जसको अकुशल भाव भारी हुन्छ, ऊ थाहै नपाई अकुशल कर्मतिर लहसिन्छ। ऊ अरूलाई दुःख दिन्छ, कष्ट पुर्याउँछ, पाप गर्छ। त्यसैले समाजलाई सत्मार्गमा लगाउने हो भने प्रत्येक मान्छेको मनको घडामा रहेको अकुशल भाव अन्त्य गर्नुपर्छ। मनमा अकुशल भाव नै नरहेपछि अकुशल कर्म गर्ने प्रेरणा पनि जाग्दैन। ना रहेगा बाँस, ना बजेगी बाँसुरी!
यही सोचेर ती तान्त्रिकले आफ्नो तन्त्रविद्याको शक्तिले एउटा यस्तो सिद्धि गर्छन् जसले प्रत्येक मान्छेको मनको घडामा रहेका खराब भावहरूलाई चुम्बकले झैं खिचेर बाहिर ल्याउँछ।
यसरी हरेक मान्छेबाट खिचेर ल्याएका खराब भावहरूलाई उनी माटोको ठूलो घ्याम्पोमा थुपार्न थाल्छन् र त्यसलाई माटोकै ढकनीले छोपेर राख्छन्।
कयौं महिनाको मिहिनेतपछि उनी आफ्नो ध्यानदृष्टिले उपत्यकाका प्रत्येक घरभित्र प्रवेश गर्छन् र प्रत्येक मान्छेको मनभित्र चियाएर हेर्छन्। कुनै पनि घर र कुनै पनि मान्छेको मनमा नराम्रो भावको एक अंश पनि बाँकी नदेखेपछि उनी सन्तुष्ट हुन्छन्। उनको सिद्धि सफल हुन्छ।
त्यसउप्रान्त काठमाडौं उपत्यकाबाट पाप भन्ने चिज नै हराएर जान्छ। सबै मान्छे दानी हुन्छन्, धर्मकर्ममा लाग्छन्। कसैले कसैलाई कष्ट पुर्याउँदैनन्, कसैले कसैको चित्त दुखाउँदैनन्। कसैले कसैको आँशु झार्दैनन्, कसैले कसैलाई होच्याउने र पन्छाउने गर्दैनन्। पुण्यको घडा यस्तरी भरिन्छ जसको तरंगले देवलोकसमेत डगमगाउन थाल्छ।
यो संकटबाट त्राण पाउन देवलोकमा देउताहरूको सभा बस्छ। उनीहरूले भन्छन्, ‘हामीले त कुशल भाव र अकुशल भाव दुवै भएको मान्छे बनाएका थियौं तर काठमाडौंका तान्त्रिकले अकुशल भावहरू खिचेर सबै मान्छेलाई देउता बनाए। अझै देउताभन्दा माथिल्लो स्थानमा पुर्याए। यो सृष्टिको नियमविपरीत छ। यो असन्तुलनलाई अब कसरी सन्तुलनमा ल्याउने? के छ यसको उपाय?’
लामो मन्त्रणापछि देवसभा एउटा टुंगोमा पुग्छ।
काठमाडौंका ती तान्त्रिकले माटोको जुन घ्याम्पोमा मान्छेका अकुशल भावहरू थुनेर राखेका थिए, त्यो घ्याम्पोमा विस्तारै हलचल हुन थाल्छ।
हलचल बढ्दै जान्छ र तान्त्रिकको पूरै घर नै भुइँचालो आएजस्तो डगमगाउन थाल्छ।
तान्त्रिकले के भयो भनेर घ्याम्पोको ढक्कन खोलेर हेर्छन्।
जसै घ्याम्पोको ढक्कन खुल्छ, त्यहाँबाट रगत चुहिएलाझैं राताराता आँखा भएका, ध्वाँसोझैं कालो वर्ण, लट्टा परेको लामो जगल्टा, हात्तीका थामजत्रा हातगोडा र मुखबाट हात्तीको जस्तै दुइटा दाह्रा भएको डरलाग्दो राक्षस हुँकार भर्दै बाहिर निस्कन्छ।
तान्त्रिकले आफ्नो ध्यानदृष्टिबाट थाहा पाउँछन्, यो राक्षस अरू कोही होइन, उनी आफैंले काठमाडौं उपत्यकाका मान्छेहरूको मनबाट खिचेर ल्याएका अकुशल भावहरूको थुप्रो हो जसमा प्राण भर्ने काम देउताहरूले गरे।
त्यति बेलाको जनसंख्याअनुसार उपत्यकाका दसौं हजार मान्छेको मनबाट खिचेको दसौं लाख अकुशल भावहरू एकठाउँ जम्मा भएपछि त्यसले कति भयंकर दानवी चरित्र निर्माण गर्यो होला! त्यो राक्षस त्यस्तै थियो। रावण, कंश, घटोत्कच, हिरण्यकश्यप लगायत सृष्टिका सबै राक्षस जातिको शक्ति एकठाउँ राख्दा पनि माटोको घ्याम्पोबाट निस्केको राक्षसभन्दा कमै हुन्थ्यो।
तान्त्रिकले केही सोच्नै भ्याएका थिएनन्, राक्षस बिजुली गतिमा कुलेलाम ठोक्छ।
कयौं दिन घ्याम्पोमा थुनिएर बसेकाले ऊ भोको थियो। त्यसमाथि दसौं हजार मान्छेको हंसबाट बनेकाले उसको भोक पनि दसौं हजार मान्छेको बराबर थियो।
त्यसपछिको चौबीस घन्टामा काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न ठाउँमा थुप्रै मान्छे भकाभक मर्छन्। कोही सुत्दासुत्दै रगत छादेर मर्छ, कोही हिँड्दाहिँड्दै रिँगटा चलेर उँधोमुन्टो भुइँमा लड्छ र रगतपच्छे भएर मर्छ। कोही इनारबाट पानी तान्दातान्दै डोरीसँगै इनारभित्र खस्छ, कोही खेतमा काम गर्दागर्दै माटोमा पुरिन्छ।
राज्यमा त्राहीत्राही मच्चिन्छ। सबै जनता याचना लिएर दरबार पुग्छन्।
सबैको कुरा सुनेपछि राजाले समस्याको हल खोज्न उनै तान्त्रिकलाई राजसभामा बोलाउँछन्।
तान्त्रिकले सबै घटना बेलीबिस्तार लगाउँछन् र भन्छन्, ‘हे राजन, यो आतंकको कारण त्यही राक्षस हो जसको उत्पत्ति मैले यहाँका मान्छेहरूको मनबाट खिचेका नराम्रा भावहरूबाट भयो। त्यसैले यो समस्याको एउटा कारण मै हुँ।’
‘तिम्रो कारणले समस्या उब्जेको हो भने यसको हल पनि त होला नि तिमीसँग?’ राजा तान्त्रिकलाई सोध्छन्।
‘छ राजन,’ तान्त्रिक हात जोड्दै भन्छन्, ‘म आफ्नो तन्त्रशक्तिबाट त्यो राक्षसलाई फेरि वशमा लिन सक्छु।’
‘ल त्यसो भए यो काम तुरून्तै गर्नू,’ राजा आदेश दिन्छन्।
राजाको आदेशपछि ती तान्त्रिक ठूलो अनुष्ठान गर्छन् र आफ्नो तन्त्रशक्तिबाट राक्षसलाई वशमा लिन खोज्छन्। तर यहाँ एउटा समस्या खडा हुन्छ। राक्षसभित्र दसौं हजार मान्छेको मनबाट खिचेका दसौं लाख नराम्रा भावहरू मात्र भरिएको छैन, उसमा देउताहरूको शक्ति पनि छ। ती सबै शक्तिका अगाडि तान्त्रिकको तन्त्रबल कमजोर साबित हुन्छ। उनी त्यो राक्षसलाई तानेर त ल्याउन सक्छन् तर आफ्नो वशमा पारेर फेरि थुन्न सक्दैनन्। थुन्नुअगावै उनको तन्त्रको शक्ति क्षीण हुन्छ र राक्षस फेरि कुलेलाम ठोक्छ।
दसौंचोटि प्रयास गर्दा पनि नभएपछि आखिरमा हार खाएर ती तान्त्रिक तलेजु भवानीको आराधना गर्न थाल्छन्।
पाटनको मिप्वा: लाखे। तस्बिर स्रोत: सुप्रिन्स शाक्यउनमा तलेजुसँग सिधै वार्तालाप गर्ने शक्ति पनि हुन्छ। त्यही शक्तिको मद्दतले उनी तलेजुको आह्वान गर्छन् र भन्छन्, ‘हे तलेजु माता, मैले लाख कोशिस गर्दा पनि यो राक्षसलाई वशमा पार्न सकिनँ। यसलाई वशमा पार्न सकिएन भने यहाँका जनता एक–एक गर्दै भकाभक मर्नेछन्। मलाई बाटो देखाइदिनुस् प्रभु!’
तलेजु भन्छिन्, ‘हे तान्त्रिक, यो सब तिम्रै कारणले भएको हो। तिमीले सृष्टिको सन्तुलन बिगार्न खोज्यौ। समाज शुद्धीकरण गर्ने तिम्रो अभीष्टमा कुनै खराब नियत लुकेको छैन भन्ने मलाई थाहा छ। तर तिमीले के बिर्स्यौ भने समाजलाई असल मार्गमा लगाउने उपाय भनेको मान्छेको मनभित्र रहेका अकुशल भावहरू जम्मै हरण गरेर कुशल भाव मात्र भर्ने होइन। राम्रै राम्रो भएर कोही राम्रो हुँदैन। मान्छे भनेको राम्रो र नराम्रोको संयोजन हो।’
‘तिमी सृष्टिमा चारैतिर हेर त, के देख्छौ? यहाँ गृष्मको प्रचण्ड गर्मी छ, शिशिरको ठिहिरो चिसो पनि छ। वसन्तको हराभरा छ, हिउँदको उजाड पनि छ। यहाँ रात छ, दिन छ। कहिले जूनको प्रकाश, कहिले चकमन्न औंसी। कहीँ हिमशिखरहरूको अनन्त उचाइ, कहीँ सागरको अनन्त गहिराइ। यी सबै सृष्टिका नियम हुन्।’
तान्त्रिक निःशब्द मूर्तिझैं उनको कुरा सुनेर बस्छन्।
तलेजु भन्दै छिन्, ‘मान्छे असल कर्ममा लाग्छ कि खराब कर्ममा लाग्छ भन्ने कुरा उसको व्यक्तिगत द्वन्द्व हो। असल भाव र खराब भावको द्वन्द्व मान्छेको मनभित्र जिन्दगीभर नै चलिरहन्छ। जसले खराब भावलाई वशमा राख्न सक्छ, उसको असल भाव बलियो हुन्छ, ऊ सत्मार्गमा लाग्छ। सत्मार्गमा लाग्नेहरूले मृत्युपछि मोक्ष पाउँछन्। खराब भावलाई वशमा राख्न नसक्नेहरू पापकर्मतिर लाग्छन्, मृत्युपछि उनीहरूको आत्मा भट्किरहन्छ। यही असल र खराबको द्वन्द्वले सृष्टिमा सन्तुलन कायम राख्छ।’
‘असल र खराब मार्ग भनेको मान्छेको जिन्दगीमा हरपल आउने दोबाटो हो, बुझ्यौ तान्त्रिक! कुन बाटो चुन्ने भन्ने मान्छेको व्यक्तिगत निर्णय हो। तिमी एक सिद्ध र ज्ञानी तान्त्रिकको हैसियतले मान्छेलाई असल मार्ग देखाउन त सक्छौ तर उसको मनबाट नराम्रा भावहरू झिकेर सिधै कसैको मनमा हस्तक्षेप गर्न सक्दैनौ। निर्णयको अन्तिम अधिकार उसैलाई छोड्नु नै तिम्रो धर्म हो।’
तलेजु यो पनि भन्छिन्, ‘एउटै मात्र भाव हुनलाई मान्छे झुम्रोको पुतली होइन। असल, खराबजस्ता अनेक भावहरूको संयोजनले नै मान्छे बन्ने हो। तिमीले समाज शुद्धीकरणका नाममा सृष्टिको सन्तुलनमाथि हस्तक्षेप गर्यौ, मान्छेको अस्तित्वमाथि नै हस्तक्षेप गर्यौ जसको फल आज तिम्रो नगरले भोग्दैछ।’
तलेजुको मुखबाट यति कुरा सुनेपछि तान्त्रिक हात जोडेर बिन्ती गर्छन्, ‘यो राक्षसको वध कसरी गर्न सकिएला त माता?’
‘कुनै पनि चिज एकचोटि सिर्जना भएपछि त्यो कुनै न कुनै रूपमा अस्तित्वमै रहन्छ,’ तलेजु भन्छिन्, ‘सिर्जनाको कहिल्यै वध हुँदैन, सिर्जनाको संशोधन मात्र हुन्छ।’
‘मैले हजुरको कुरा बुझिनँ प्रभु।’
‘तिमी अब यो राक्षसलाई कहिल्यै वध गर्न सक्दैनौ। तिमीले यहाँका जनताको हंसबाट केही अंश खिचेर राक्षसको अस्तित्व निर्माण गर्यौ। अब उसको अस्तित्व नाश गर्नु भनेको तिम्रा सारा जनताको अस्तित्व पनि नाश गर्नु हो। तिमी आफ्नो तन्त्रशक्तिले मान्छेका नराम्रा भावहरू खिचेर त लिन सक्छौ तर त्यसलाई मेट्न सक्दैनौ।’
‘त्यसो भए उपाय के त माता?’ तान्त्रिक साह्रै सुर्ता मान्दै भन्छन्, ‘हजुरले नै कुनै बाटो सुझाइदिनुपर्यो।’
तान्त्रिकबाट यस्तो याचना सुनेपछि तलेजु भवानी आज्ञा गर्छिन्, ‘अब एउटै उपाय छ। तिमीले जुन तन्त्रशक्तिबाट मान्छेका अकुशल भावहरू खिच्यौ, त्यही शक्तिले राक्षसको मनबाट अकुशल भावहरू खिच र त्यसलाई फेरि जस्ताको तस्तै मान्छेको मनमा प्रवेश गराइदेऊ। तर याद राख तिमीले अब पहिलेजस्तो राक्षसको मनबाट सप्पै अकुशल भाव झिकेर उसलाई भुत्ते बनाउन सक्दैनौ। यसो गर्दा राक्षसको अस्तित्व मेटिन्छ र सँगसँगै मान्छेहरू पनि रहँदैनन्। त्यसैले तिमी राक्षसबाट अकुशल भावको आधा अंश झिकेर मान्छेमा सारिदेऊ र फेरि मान्छेबाट कुशल भावहरूको केही अंश खिचेर राक्षसमा सारिदेऊ। यसले दुवैको अस्तित्व रहन्छ र सृष्टिको सन्तुलन पनि पुरानै अवस्थामा फर्किन्छ।’
यति आज्ञा गरेर तलेजु भवानी अन्तर्ध्यान हुन्छिन्।
तलेजुको आज्ञामुताबिक तान्त्रिक आफ्नो सम्पूर्ण शक्ति लगाएर राक्षसमा रहेका अकुशल भावहरूको आधा अंश खिच्छन् र त्यसलाई मान्छेहरूमा बराबर बाँडिदिन्छन्। सँगसँगै, मान्छेको मनबाट केही कुशल भावका अंश खिचेर राक्षसको मनमा भरिदिन्छन्।
भावनाको यस्तो साटासाटपछि मान्छेको मन पुरानै अवस्थामा फर्किन्छ। कुशल भाव र अकुशल भावको द्वन्द्व सुरू हुन्छ। मान्छेभित्र पाप र पुण्य मिसमास हुन थाल्छ। ऊ अरूको चित्त दुखाउँछ, माफी पनि माग्छ। अरूको आँशु झार्छ, आँशु पुछ्न पनि अघि सर्छ। घाउ दिन्छ, मह्लम पनि लगाउँछ। कोही लुट्छ, कोही दान दिन्छ। कोही हर्छ, कोही भर्छ।
दिन र रातको चक्रझैं हरेक व्यक्तिभित्र पाप र पुण्यको चक्र चल्छ, चलिरहेकै छ।
उता राक्षसको रौद्ररूप पनि मत्थर हुँदै जान्छ। रगत चुहिएलाझैं राता–राता आँखाहरू गुलाबी हुन्छन्। ध्वाँसोझैं कालो वर्णमा सेतोपन पलाउन थाल्छ र ऊ खैरो देखिन्छ। हात्तीका थामझैं मोटामोटा हातगोडा ठूलो बाढीपछि नदीको आकार घटेझैं सुक्दै जान्छन्। उसको अथाह शक्ति पनि पहिलेभन्दा कमजोर हुँदै जान्छ।
राक्षस कमजोर हुँदै गएपछि तान्त्रिक उसलाई च्याप्प समातेर फेरि घ्याम्पोभित्र थुन्छन् र त्यो घ्याम्पोलाई नगरभन्दा टाढा घना जंगलको बीचमा छाड्न लैजान्छन्।
उनी जसै घ्याम्पोलाई अन्धकार जंगलमा छाडेर फर्किन खोज्छन्, घ्याम्पो भित्रैबाट राक्षसको याचना सुनिन्छ, ‘हे तान्त्रिक, हे मेरा सृष्टिकर्ता, मलाई यसरी जंगलमा एक्लै छाडेर नजानुस्।’
राक्षसको पुकार सुनेर तान्त्रिक जहाँको तहीँ टक्क अडिन्छन् र फर्केर घ्याम्पो नजिक आउँछन्।
राक्षस भन्दैछ, ‘हजुरले मान्छेहरूको हंस जम्मा गरेर मेरो रचना गर्नुभयो। त्यसैले म आधा मानव नै हुँ। अब त मभित्र पनि कुशल र अकुशल दुवै भाव भरिएका छन् जसरी मान्छेभित्र कुशल र अकुशल दुवै भाव भरिएको छ। त्यसैले म मान्छेजस्तै हुँ, मान्छे मजस्तै हो। मभित्र मान्छे छ, मान्छेभित्र म छु। तपाईं विचार गर्नुस् त तान्त्रिक, के कुनै मान्छे जंगलमा एक्लै बाँच्न सक्छ? यदि मान्छे जंगलमा एक्लै बाँच्न सक्दैन भने म पनि कसरी बाँचू? यो एकलास जंगलमा छट्पटाएर मेरो प्राण त्यसै जानेछ र मेरो प्राण जानु भनेको मान्छेको आधा हंस पनि मरेर जानु हो। त्यसैले मलाई यो घ्याम्पोबाट मुक्त गरिदिनुस् र मलाई आफ्नै आधा हंस भएको मान्छेहरूकै बीचमा बस्न दिनुहोस्। म अब पहिलेजस्तो रहिनँ, त्यो हजुरलाई पनि थाहा छँदैछ। म नगरभित्रै कुनै कुनामा चुपचाप बस्नेछु। कसैलाई दुःख दिने छैन।’
उनको बाचा सुनेर तान्त्रिक भन्छन्, ‘हे राक्षस, तिम्रो कुरा त ठिक हो तर तिम्रो स्वरूपले मान्छेहरू डराउन सक्छन्। तिम्रो उपस्थितिले मान्छेको समाजमा खैलाबैला मच्चिन सक्छ। तिमीलाई म नगरमा बस्ने अनुमति कसरी दिऊँ?’
त्यसपछि राक्षस भन्छ, ‘उसो भए हे तान्त्रिक, मलाई यो घ्याम्पोबाट मुक्त गरिदिनुस् ताकि म जंगलभित्र खुला रूपले हिँड्न पाऊँ र कम्तिमा वर्षको एक महिना भए पनि मलाई आफ्नो आधा हंस भएको नगरमा प्रवेश गर्ने अनुमति दिनुहोस्। म त्यो एक महिना मान्छेहरूलाई कुनै दुक्ख दिने छैन। बरू आफू उफ्रेर, नाचेर, कुदेर, लडेर मान्छेहरूलाई दुक्खचिन्ताबाट मुक्ति दिनेछु।’
राक्षसको यस्तो प्रस्तावमा तान्त्रिक सोचमग्न हुन्छन् र केही विचार गरेर भन्छन्, ‘म तिमीलाई मुक्त गर्न तयार छु र तिमीले भनेजस्तै वर्षको एक महिना तिमीलाई नगरमा प्रवेश पनि दिऊँला तर मेरो एउटा सर्त छ।’
‘कस्तो सर्त तान्त्रिक?’
‘मेरो सर्त के भने, तिमीले वर्षको बाँकी एघार महिना कुनै पनि हालतमा नगरभित्र प्रवेश गर्न पाउने छैनौ र त्यो एघार महिना तिमी नगरको सीमामा क्षेत्रपाल भएर बस्नेछौ। बाहिरका नकारात्मक शक्तिहरूलाई नगरभित्र प्रवेश गर्नबाट रोक्नेछौ। नगरको सुरक्षा दिनेछौ।’
‘मलाई सर्त मञ्जुर छ।’
राक्षसले सर्त मानेपछि तान्त्रिक उसलाई घ्याम्पोबाट मुक्त गरिदिन्छन् र भन्छन्, ‘तिमी आजदेखि राक्षस होइनौ। तिमी मानव पनि हौ, दानव पनि हौ। तिमी मानव हुन नसकेको दानव हौ, दानव हुन नसकेको मानव हौ। तिमी लाखे हौ।’
यसरी तान्त्रिकबाट राक्षसको न्वारन हुन्छ। उसलाई सबैले ‘लाखे’ भन्न थाल्छन्।
त्यसउप्रान्त हरेक वर्ष गथामुगःदेखि इन्द्रजात्रासम्म करिब एक महिना लाखेलाई नगरमा प्रवेश गर्ने अनुमति दिइन्छ। त्यो यस्तो समय हो जब खेतीपातीको कठोर परिश्रमबाट मान्छे थाकेका हुन्छन्। थाकेका मान्छेलाई लाखेले आफ्नो बाचाअनुसार उफ्रेर, नाचेर, कुदेर, लडेर महिनाभरि मनोरञ्जन दिन्छ। जसै इन्द्रजात्रा सकिन्छ, लाखेलाई नगरबाट विदा गरेर जंगलतिर पठाइन्छ।
लाखे उत्पत्तिको पहिलो कथा यहीँ सकिन्छ।
पाटनको मिप्वा: लाखे। तस्बिर स्रोत: सुप्रिन्स शाक्यलाखे उत्पत्तिको कथाः दुई
यो कथा रातो मच्छिन्द्रनाथको काठमाडौं आगमनसँग जोडिन्छ।
आजभन्दा चौध सय वर्षअघि लिच्छवि राजा नरेन्द्रदेवले काठमाडौंका तान्त्रिक बन्धुदत्त आचार्य, पाटनका रथचक्र भन्ने व्यक्ति र टौदहका कर्कोटक नागराजसँग मिलेर भारतको आसामस्थित कामरू कामाख्या पीठबाट रातो मच्छिन्द्रनाथ लिएर आएको कथा हामीले धेरैचोटि सुन्दै आएका छौं।
तर ती रातो मच्छिन्द्रनाथ को थिए? कुन वंशका थिए? के परिवारले उनलाई राजीखुसी काठमाडौं पठाएका थिए? वा, उनलाई जबर्जस्ती यहाँ ल्याइएको थियो? जबर्जस्ती ल्याइएको थियो भने के परिवारले उनलाई आसाम फिर्ता लैजाने कोशिस गरेन होला? कस्तो कोशिस गर्यो होला?
यिनै प्रश्नहरूमा लाखे उत्पत्तिको कथा जोडिन्छ।
रातो मच्छिन्द्रनाथ राक्षस कुलका राजकुमार थिए। आसामको कामरू कामाख्या पीठमा राक्षस राजा शशिको छोराका रूपमा उनको जन्म भएको थियो।
काठमाडौं उपत्यकामा बाह्र वर्षदेखि अनिकाल छाएर जनता भोकभोकै मर्न थालेपछि एकदिन राजा नरेन्द्रदेव त्यति बेलाका महान् तान्त्रिक बन्धुदत्तलाई सोध्छन्, ‘यो अनिकाल हटाउने उपाय के हो?’
बन्धुदत्त भन्छन्, ‘राक्षस राजा शशिको दरबारमा रातो मच्छिन्द्रनाथका रूपमा बोधिसत्वको जन्म भएको छ। उनी सहकालका देउता हुन्। उनलाई कसैगरी यहाँ ल्याउन सकियो भने अनिकालबाट मुक्ति पाइएला राजन।’
बन्धुदत्तबाट यस्तो कुरा सुनेपछि राजा नरेन्द्रदेवले आसामको कामरू कामाख्या पीठ गएर रातो मच्छिन्द्रनाथलाई लिएर आउने प्रबन्ध गर्न आदेश दिन्छन्।
त्यसैअनुसार बन्धुदत्त, रथचक्र, कर्कोटक र नरेन्द्रदेव स्वयं कामरू कामाख्या पुग्छन्।
त्यहाँ पुगेर लिच्छवि राजा नरेन्द्रदेव राक्षस राजा शशिको दरबारमा जान्छन्, उनलाई भेट्छन् र आफ्नो राज्यको अनिकाल अन्त्य गर्न उनको पुत्र माग्छन्।
यसबारे शशि आफ्नी रानी र भाइभारदारहरूसँग विचारविमर्श गर्छन्। आफ्नो देशको राजकुमारलाई पराई राजाको हातमा सुम्पन कोही पनि तयार हुँदैनन्।
नरेन्द्रदेव खाली हात निराश फर्किन्छन्।
पहिलो कोशिस असफल भएपछि तान्त्रिक बन्धुदत्त आचार्यले एउटा जुक्ति लगाउँछन्। उनी आफ्नो तन्त्रशक्तिले बुंगमतीका ह्यंग्रिभ भैरव र आफूसँगै गएका कर्कोटक नागराजको साधना गर्छन् र ती दुवैलाई राजाको पेटमा प्रवेश गराएर शूल पारिदिन्छन्।
यसले राजा शशिलाई अथाह पीडा हुन्छ। पीडा पनि कस्तो पीडा भने, हस्तिनापुरका भीष्म पितामहलाई कुरूक्षेत्रको लडाइँमा अर्जुनले प्रहार गरेको बाणको शैयामा सुत्दासमेत त्यति पीडा भएन होला!
भीष्म पितामहजस्तै राजा शशि पनि न आफ्नो सास त्याग्न सक्छन्, न सजिलो गरी सास फेर्न सक्छन्।
राक्षस कूलका वैद्यहरूले जतिसुकै ओखतीमूलो गर्दा पनि उनको पीडा बल्झँदै जान्छ। बाँच्नु र मर्नुको दोसाँधमा तुर्लुंग झुन्डिएर चित्कार गरिरहेका राजाको दुक्ख देख्न नसकेर वैद्यहरूले रानीलाई भन्छन्, ‘महारानी, राजाको पेटमा गडेको यो शूल हामीबाट निर्मूल हुन सकेन।’
‘कुनै उपाय छैन त राजवैद्य?’ राक्षस रानी सोध्छिन्।
‘एउटै उपाय छ देवी,’ उनीहरू भन्छन्, ‘काठमाडौंका बन्धुदत्त आचार्य अहिले यहीँ कामरू कामाख्यामै छन्। उनी महान् तान्त्रिक हुन्। जस्तोसुकै रोगको निदान उनको हातमा छ। उनलाई कसैगरी डाकेर उपचार गराउन सके राजाको रोग निको होला।’
राजवैद्यहरूको सल्लाहअनुसार बन्धुदत्त आचार्यलाई राक्षस दरबारमा आमन्त्रण गरिन्छ।
बन्धुदत्त यही मौकाको पर्खाइमा थिए। उनी राक्षस राजाको रोग निको पारिदिन्छन्।
राक्षस कूलमा छाएको सन्नाटाको कालो बादल हट्छ।
राजा प्रसन्न र कृतज्ञ हुँदै भन्छन्, ‘तिमीले मेरो प्राण जोगाइदियौ, तिमीलाई यसबापत् के पुरस्कार चाहिन्छ भन तान्त्रिक?’
मौकामा चौका हान्दै बन्धुदत्त हात जोडेर भन्छन्, ‘हाम्रो राज्यमा बाह्र वर्षदेखि अनिकाल छ। त्यो अनिकाल हटाउने शक्ति हजुरको कान्छो सुपुत्रको हातमा छ। त्यसैले कृपा गरेर हजुरको कान्छो राजकुमारलाई हाम्रो राज्यमा लैजाने अनुमति दिनुहोला।’
राक्षस राजा धर्मसंकटमा पर्छन्।
एकछिन विचार गरेर उनी भन्छन्, ‘हे तान्त्रिक, तिमीले यस्तो चिज माग्यौ जुन दिने अधिकार मसँग छैन। कान्छो पुत्रमाथि आमाको हक लाग्छ। उसकी आमाले पहिले नै यो प्रस्ताव अस्वीकार गरिसकिन्। हाम्रो राजसभाले पनि उसलाई नपठाउने निर्णय गरिसक्यो। त्यसैले तिमी योबाहेक अरू जुनसुकै चिज माग, म निराश बनाउँदिनँ।’
रातो मच्छिन्द्रनाथलाई लैजाने दोस्रो प्रयास पनि असफल हुन्छ।
त्यसपछि तान्त्रिक बन्धुदत्त अन्तिम अस्त्र प्रयोग गर्छन्। उनी राक्षस राजकुमार रातो मच्छिन्द्रनाथलाई आफ्नो तन्त्रशक्तिले बाँधेर भमराको रूपमा कलशभित्र प्रवेश गराउँछन् र त्यो कलश बोकेर सबै जना काठमाडौं फर्किन्छन्।
काठमाडौं आइपुगेपछि बन्धुदत्तले कलशमा थुनिएका भमरारूपी रातो मच्छिन्द्रनाथलाई आफ्नो साधनाद्वारा वास्तविक स्वरूपमा फर्काउँछन्।
रातो मच्छिन्द्रनाथको प्रतापले बाह्र वर्षदेखिको अनिकाल अन्त्य हुन्छ।
यसबीच उता कामरू कामाख्याको राक्षस दरबारमा बालक राजकुमार एकाएक अलप भएपछि अफरातफरी मच्चिन्छ। रानी खानपिन छाडेर शोकमा डुब्छिन्। राजालाई पनि पुत्रवियोगले आलसतालस पार्छ। उनी आफ्ना गुप्तचरहरूलाई राजकुमार खोज्न चारैतिर खटाउँछन्। लामो खोजीपछि गुप्तचरहरूले खबर ल्याउँछन्, ‘राजकुमारलाई त आचार्य बन्धुदत्तले भमरा बनाएर कलशमा कैद गरेर काठमाडौं लगिसके।’
यस्तो खबर सुनेर राजा र रानी विह्वल हुन्छन्। उनीहरू आफ्नो ज्येष्ठ पुत्रको मुख हेरेर मन बुझाउन खोज्छन् तर सक्दैनन्। सुकुमार राजकुमारलाई कस्तो ठाउँमा कस्तो पाराले राखियो होला भन्ने चिन्ताले उनीहरूको चैन हराउँछ। बरू काठमाडौंका राजा र जनतासँग बिन्तीभाउ गरेर भए पनि राजकुमार मच्छिन्द्रनाथलाई फर्काउन सकिएला कि भनेर राक्षस राजा आफ्नी रानी र केही भारदारका साथमा कामरू कामाख्याबाट काठमाडौं आउँछन्।
आउन त आउँछन् तर काठमाडौं छिर्न उनीहरूले सोचेजस्तो सजिलो हुँदैन।
उपत्यका छिर्ने चार गौंडाहरूको रखवारीमा तैनाथ चार जना भैरवले राक्षस राजा, राक्षस रानी र राक्षस भारदारहरूलाई कसैगरी पनि भित्र छिर्ने अनुमति दिँदैनन्। ती भैरवहरू राक्षसहरूको बाटो र उनीहरूको उद्देश्यमा पर्खाल बनेर उभिन्छन्। राक्षस राजाले कम्तिमा एकचोटि उपत्यकाका राजासमक्ष आफ्नो सन्देश पुर्याइदिन अनुरोध गर्छन् तर उनीहरू मान्दैनन्।
आखिरमा भैरव र राक्षसहरूबीच घमासान लडाइँ हुन्छ।
दुवै समूह बराबर शक्तिशाली छन्। कोहीभन्दा कोही कम छैनन्। त्यसैले जतिसुकै लडे पनि उनीहरू एकअर्कालाई हराउन सक्दैनन्। न भैरवहरू राक्षस समूहलाई उपत्यकाको सीमाबाट धपाउन सक्छन् र राक्षसहरू भैरव सेनालाई हराएर उपत्यकाभित्र प्रवेश गर्न सक्छन्।
युद्धमा जितेर उपत्यका छिर्न सकिँदैन भन्ने महशुस भएपछि राक्षसहरू आपसमा सरसल्लाह गर्छन्। राजकुमार मच्छिन्द्रनाथलाई नलिई कुनै हालतमा आसाम नफर्किने उनीहरूको निधो हुन्छ। तर यसको निम्ति अब युद्ध होइन, भाइचाराको रणनीति लिने टुंगोमा पुग्छन्।
उनीहरू युद्धविराम घोषणा गर्छन् र उपत्यकाको सीमाबाहिर जंगल छेउछाउका विभिन्न भागमा बसोबास गर्न थाल्छन्।
समयक्रममा उनीहरू देख्छन्– मच्छिन्द्रनाथको शक्तिले उपत्यकामा बाह्र वर्षपछि वर्षा सुरू भएको छ। यहाँका बासिन्दा खेतमा अन्न फलाउन दिनरात परिश्रम गर्दैछन्। यसले राक्षसहरूको मन पग्लिन्छ। उनीहरू उपत्यकावासीको परिश्रममा सहयोगको हात बढाउन चाहन्छन् र भेष बदलेर कृषि श्रमिकका रूपमा उपत्यका प्रवेश गर्छन्।
राक्षसहरूको शारीरिक बल स्वाभाविक रूपले मान्छेको भन्दा धेरै हुने नै भयो। पाँच जना मान्छेले गर्ने काम भेष बदलेर आएका एकै जना राक्षसले गरिदिन थालेपछि उपत्यकावासीलाई निकै सजिलो हुन्छ। यहाँका खेतमा वर्षको दुई बाली अन्न लहलहाउन थाल्छ। अरू बेला पनि खेत कहिल्यै बाँझो रहन्न। उब्जनी बढेपछि किसान समृद्ध हुन्छन्, राज्य समृद्ध हुन्छ।
सहयोगको सिलसिला लामै समय चल्छ।
एकदिन काठमाडौंका तान्त्रिकहरूले बाहिरबाट आएका कृषि श्रमिकहरूको शक्तिबारे थाहा पाउँछन्। उनीहरूलाई शंका हुन्छ। ध्यानदृष्टिले हेर्दा ती कृषि श्रमिकहरू मान्छेको भेष धारण गरेका बहुरूपी राक्षस हुन् भन्ने पत्ता लाग्छ। तर त्यति बेलासम्म राक्षसहरू काठमाडौंको जनजीवन, खासगरी खेतीपातीसँग अभिन्न रूपले गाँसिइसकेका हुन्छन्। उनीहरूलाई लखेटेर पठाउँदा वा उपत्यका छिर्न नदिँदा यहाँको उब्जनी आधा घट्ने खतरा थियो। यस्तो जोखिम मोल्नु भनेको खेतीपातीमा आश्रित यहाँका बासिन्दाको दैनिकी र सिंगो राज्यको समृद्धिका लागि प्रत्युत्पादक हुन सक्थ्यो। बरू उनीहरूसँग हरतरहले मेलजोल राख्नु, उनीहरूको शारीरिक बलको बढीभन्दा बढी लाभ उठाउनु तर उनीहरूलाई यहाँका बासिन्दासँग घुलमिल हुन नदिनु सबैको निम्ति श्रेयस्कर थियो।
यही सोचेर तान्त्रिकहरूले मानव भेष धारण गरेका राक्षस राजा र रानीलाई करप्प समात्छन् र उनीहरूको रिहाइका लागि दुइटा सर्त राख्छन्।
पहिलो सर्त, राक्षसहरूले जसरी उपत्यकावासीको कृषिकर्ममा सहयोग गरिरहेका छन्, त्यो सहयोग आइन्दा पनि जारी राख्ने। यसबापत् खेतीपाती सकिएपछि एक महिनासम्म राक्षसहरूलाई उपत्यकाका नगरहरूमा प्रवेश गर्न दिने, यहाँका गल्ली–चोकहरूमा घुम्न दिने, दौडन दिने र मगनमस्त नाच्न दिने। तर त्यो एक महिनाबाहेक बाँकी समय उनीहरूले नगरमा प्रवेश गर्न नपाउने, जंगलमै बस्नुपर्ने।
दोस्रो सर्त, जुन दिन काठमाडौंको माटोमा सुन फल्ला र जुन दिन यो राज्य समृद्धिको सगरमा पुग्ला, त्यसै दिन मच्छिन्द्रनाथलाई विदा गरेर उनीहरूसँगै कामरू कामाख्या फिर्ता पठाउने।
सोझा राक्षसहरूले तान्त्रिकहरूको सर्त मञ्जुर गरे। सर्तको पछाडि लुकेको चलाखी उनीहरूले देखेनन्।
त्यही चलाखीले आज पनि राक्षसहरूलाई उपत्यका वरिपरि बाँधेर राखेको छ। काठमाडौंको माटोमा अहिलेसम्म सुन फलेको छैन। समृद्धिको सगर के हो त्यसको मापन पनि कसैले गरेको छैन। जुन दिन यहाँ सुन फल्ला र जुन दिन यो राज्यले समृद्धिको सगर छोला, त्यस दिन मच्छिन्द्रनाथलाई कामरू कामाख्या फिर्ता लैजान पाइएला भन्ने आशमा राक्षसहरू डटिरहेकै छन्।
उपत्यकावासीले पनि आफ्नो बाचा तोडेका छैनन्। ती राक्षसलाई खेतीपाती सकिएपछि वर्षको एक महिना नगर छिर्ने अनुमति दिइन्छ र यहाँका गल्ली–चोकहरूमा घुमाइन्छ, दौडाइन्छ, मगनमस्त नचाइन्छ।
यो क्रम चलिरहेकै छ।
यो कथाअनुसार लाखे भनेको तिनै राक्षसको स्वरूप हो। अर्थात्, रातो मच्छिन्द्रनाथलाई फिर्ता लैजान कामरू कामाख्यादेखि आएका उनका पिता, माता र सम्बन्धीहरू नै लाखे हुन्।
पाटनको मिप्वा: लाखे। तस्बिर स्रोत: सुप्रिन्स शाक्यलाखे उत्पत्तिको कथाः तीन
लाखे उत्पत्तिको यो कथा गथामुगः ख्याकको कथासँग मिल्दोजुल्दो छ।
त्यो समय यहाँका मानिसहरू खेतीपाती गरेर जीविका चलाउँथे। धान रोप्ने बेला सबै निकै व्यस्त हुन्थे। एकबाली फलाएर वर्षभरि भात खानुपर्ने हुँदा हावाहुरी, असिनापानी जे भए पनि खेतीपातीमै दत्तचित्त भएर लाग्थे। कसैबाट चुक भयो भने सिंगो राज्यले अनिकाल सहनुपर्थ्यो। त्यसैले रोपाइँ नसकिएसम्म परिवारमा जस्तोसुकै विपद परे पनि खेतीपाती छाडेर हिँड्ने छुट कसैलाई थिएन। रोपाइँको बीचमा परिवारका कुनै सदस्यको मृत्यु नै भए पनि त्यसको सदगद र काजकिरिया थाती राखिन्थ्यो। अहिले पनि यहाँका रैथानेहरू रोपाइँलाई ‘सिन्हां ज्याः’ भन्छन्। नेपाल भाषामा ‘सिन्हां ज्याः’ को अर्थ मरिमेटेर गरिने काम हो।
यस्तो मरिमेटेर गर्नुपर्ने काममा यहाँका किसानलाई मद्दत होस् भनेर तान्त्रिकहरू राक्षसको आह्वान गर्छन्।
कोही अग्ला राक्षस आउँछन्, कोही होचा राक्षस आउँछन्। कोही राता आउँछन्, कोही काला आउँछन्। जगल्टे पनि आउँछन्, मुडुले पनि आउँछन्। त्यसरी उत्पत्ति भएको राक्षसको शक्ति मान्छेको भन्दा पाँच गुना बढी हुन्छ। पाँच जना मान्छेले गर्ने काम एउटै राक्षसले फत्ते गर्छ।
उनीहरू आउन त आउँछन्, काममा सघाउँछन् पनि तर त्यसपछि एउटा समस्या उत्पन्न हुन्छ।
मान्छेभन्दा पाँच गुना बढी शक्ति भएका राक्षसको निम्ति आहारा पनि मान्छेभन्दा पाँच गुना बढी नै चाहिन्छ। मरीमरी फलाएको अन्नको ठूलो हिस्सा राक्षसलाई नै खुवाउनु परेपछि मान्छेहरूले के खानू! यसरी त राक्षसलाई ल्याएर, पालेर उत्पादन बढाएको के सार!
मान्छेको यो समस्या बुझेर चलाख तान्त्रिकहरू अर्को जुक्ति फुराउँछन्।
रोपाइँ सकिएपछि एक महिनासम्म बडो तामझामका साथ राक्षसलाई नगर घुमाइन्छ र त्यसपछि अर्को वर्षको रोपाइँमा मात्र नगर प्रवेश गर्ने गरी विदा गरिन्छ।
यसरी विदा गर्दा ती राक्षसलाई एक वर्षको निम्ति धित मर्ने गरी मासु र अन्डा खुवाइन्छ।
मासु र अन्डा राक्षसका प्रिय भोजन हुन्। नेपाल भाषामा मासुलाई ‘ला’ र अन्डालाई ‘खेँ’ भनिन्छ। त्यही भएर खेतीपातीमा सघाउन आउने र एक महिनासम्म उपत्यकाका नगरहरूमा नचाइने ती राक्षसलाई स्थानीयहरू आफ्नो माबोली (मातृभाषा) मा ‘लाखेँ’ भन्थे।
लाखेँ लाखेँ भन्दाभन्दै लाखे लाखे भयो।
पाटन, सौगलको नाट्यश्वर मन्दिर परिसर जहाँबाट मिप्वा: लाखे नाच सुरू हुन्छ। तस्बिर: निशा भण्डारी/सेतोपाटीलाखे उत्पत्तिका यी तीनैवटा कथा ऐतिहासिक रूपले प्रमाणित कथा होइनन्। कुनै शिलालेख वा थ्यासफू (हस्तलिखित दस्तावेज) वा वंशावलीहरूमा यसबारे लेखिएको छैन। काठमाडौं–पाटनका गल्ली–चोक चहार्दा स्थानीय बूढापाकाहरूबाट मैले यी कथा सुनेको हुँ।
ऐतिहासिक रूपले प्रमाणित नभए पनि यी तीनैवटा कथामा केही न केही अर्थ भने लुकेको छ।
पहिलो कथाले लाखेसँग जोडिएको दार्शनिक पक्ष व्याख्या गर्छ। यसले भन्छ– मान्छे भनेको कुशल र अकुशल भावहरूको मिश्रित रूप हो। कुशल भाव मानवीय गुण हो भने अकुशल भाव दानवीय गुण हो। बाहिरबाट हेर्दा हामीमा मानव आकृति त देखिन्छ तर हामीभित्र पनि दानव मन जीवित छ। जसरी लाखे बाहिरबाट हेर्दा दानव आकृति हो तर ऊभित्र पनि मानव मन जीवित छ। सारमा हामी सबै मानव र दानवका मिसमास हौं, सारमा हामी सबै लाखे हौं।
दोस्रो र तेस्रो कथा पूर्णतः ऐतिहासिक नभए पनि ऐतिहासिक घटनाक्रमसँग जोडिएका छन्। त्यसैले यी कथ्य र तथ्यका मिसमास हुन् भन्ने मलाई लाग्छ।
दुवै कथा ‘डिकोड’ गरेर बुझ्ने हो भने काठमाडौं उपत्यकामा लाखेको उत्पत्ति कसरी भयो होला भन्ने केही सम्भावित घटनाक्रमको आकलन हामी गर्न सक्छौं।
यसको पछाडि तीनवटा सम्भावना हुन सक्छ —
पहिलो, रातो मच्छिन्द्रनाथलाई आसामको कामरू कामाख्याबाट ल्याइएको घटना सत्य मान्ने हो भने मच्छिन्द्रनाथ सँगसँगै त्यहाँका स्थानीयहरू पनि काठमाडौं प्रवेश गर्न खोजेका हुन सक्छन्। त्यो समय यहाँको जनसंख्या र उत्पादनको सन्तुलन नबिग्रियोस् भनेर तत्कालीन शासकले बाहिरबाट आएकाहरूलाई उपत्यका छिर्न नदिई सीमाबाहिरै रोकेका हुन सक्छन्।
कालान्तरमा वर्षको निश्चित समय उनीहरूलाई नगरभित्र आउन छुट दिइएको र त्यसैको सम्झनामा वर्षको एक महिना यहाँ लाखे नचाइएको हो कि!
दोस्रो, काठमाडौं उपत्यकाका बासिन्दा कृषिमा आश्रित थिए भन्ने त ऐतिहासिक तथ्य नै हो। यहाँ जुन अनुपातमा खेतीयोग्य जमिन थियो र जति जनसंख्या थियो, त्यो विचार गर्दा पक्कै पनि स्थानीयहरूले मात्र वर्षभरिको खेतीपाती धान्न सक्थेनन्। काममा सहयोग होस् भनेर उनीहरूले बाहिरबाट ज्यालादारी श्रमिक झिकाउन थालेका हुन सक्छन्।
यसरी आफ्नो रहनसहन, भाषा र संस्कृतिभन्दा बाहिरका श्रमिकलाई स्थायी रूपले नगरभित्र बस्न दिने कि नदिने भन्नेमा त्यति बेला ठूलै गलफत्ती भयो होला र आखिरमा उनीहरूलाई रोपाइँको सिजनमा मात्र डाकेर रोपाइँ सकिएपछि तामझामका साथ विदा गर्ने चलन सुरू भयो होला!
समयक्रममा यही चलनले लाखे उत्सवको रूप लिएको पो हो कि!
त्यसैले आज हामी जसलाई लाखे वा राक्षसका रूपमा चिन्छौं, त्यो खासमा उपत्यका बाहिरबाट भाडामा झिकाइएका तिनै श्रमिक हुन सक्छन्। आफ्नो जाति र संस्कृतिभन्दा बाहिरका मान्छे भएकैले उनीहरूलाई लाखे वा राक्षसको भयंकर स्वरूपमा प्रस्तुत गरिएको हुनसक्छ। आफ्नै जातिको मान्छेलाई त यस्तो डरलाग्दो राक्षसी स्वरूपमा किन देखाइन्थ्यो होला र! त्यसै पनि आफ्नो समुदायभन्दा बाहिरका मान्छेलाई राक्षस भन्ने त सभ्यताको पुरानै चलन हो!
गथामुगः चह्रेको दिन टोलका दोबाटो वा चौबाटो चोकमा प्रदर्शन गरिने गथामुगः ख्याकलाई पनि खेतीपातीमा सहयोग पुगोस् भनेर आह्वान गरिएको विश्वास गरिन्छ। त्यसैले लाखे र गथामुगः ख्याक दुवै बाहिरबाट ल्याइएका ज्यालादारी कृषि श्रमिकका प्रतिबिम्ब हुन सक्छन् र यी दुवै उत्सव ती श्रमिकहरूको विदाइसँग सम्बन्धित हुन सक्छ।
तेस्रो सम्भावना चाहिँ के भने, रातो मच्छिन्द्रनाथ लिन आएका उनका राक्षस पिता र राक्षस आमा र राक्षस सम्बन्धीहरूले उपत्यकावासीलाई खेतीपातीमा मद्दत गरे भनेर दोस्रो कथाले भन्छ। यो कथाले जसलाई राक्षस भनेर भनेको छ, ती पनि भाडामा ल्याइएका कृषि श्रमिक नै हुन सक्छन्। यसलाई बृहत् रूप दिन मात्र रातो मच्छिन्द्रनाथको बृहत् कथासँग जोडिएको हो कि!
के बेर!
पाटन, सौगलको नाट्यश्वर मन्दिर जहाँ पूजा गरेर लाखे नाच सुरू हुन्छ। तस्बिर: निशा भण्डारी/सेतोपाटीउत्पत्तिको कथापछि अब हामी पाटन, मंगलबजार नै फर्कौं जहाँ मिप्वाः लाखे आगोसँग खेल्दै छन्।
मैले अगाडि नै भनिसकेँ यहाँ हरेक लाखेको आफ्नै कथा छ, आफ्नै प्रेमकथा छ। मिप्वाः लाखेको कथा चाहिँ के त? कहाँबाट आयो उसमा आगोसँग खेल्ने आँट? के उसलाई आगोसँग खेल्न डर लाग्दैन?
भनिन्छ नि, प्रेमको तापले छाती भतभती पोल्दा त्यसको अगाडि आगोको राप केही पनि होइन। के मिप्वाः लाखेलाई पनि त्यस्तै भएको थियो!
मिप्वाःको कथा सुन्न मैले पाटन, सौगलका उत्तम शाक्यलाई भेटेँ।
उत्तम आफैं मिप्वाः लाखे हुन्। उनी नाच्छन् पनि, नाच सिकाउँछन् पनि। पाटनको मिप्वाः लाखेलाई पुनर्जीवन दिनमा उनको ठूलो देन छ।
उत्तमले सानै उमेरमा यो नाच देखेका थिए। त्यति बेला उनका बुवा यसमा भुस्या बजाउँथे। लाखेको मुकुन्डो लगाएर नाच्नेहरू चाहिँ कपाली र नापितहरू हुन्थे।
‘ठूलो भएपछि म पनि नाच्छु भन्ने सोचेको थिएँ तर १४–१५ वर्ष उमेरमा जति बेला मेरो लाखे नाच्ने समय हुँदै थियो, अचानक नाच नै बन्द भयो,’ ५८ वर्षीय उत्तमले भने।
‘बन्द हुनुको कुनै खास कारण?’ मैले सोधेँ।
उनले ओठमुख बिगारे, आँखीभौं तन्काए, दाहिने हत्केलाका औंलाहरू आकाशमा बल उछालेझैं उछाले र भने, ‘के कारण हुनु! न काम गर्ने मान्छे, न बजेट। बाजागाजा किन्नधरि पैसा छैन। अनि कहाँ पाएर नाच टिकाउन सकिएला!’
नाच त बन्द भयो तर मिप्वाःको मुकुन्डो लगाएर पाटनका सडकहरूमा उफ्रीउफ्री नाच्ने सपनालाई उत्तमले चालीस वर्षभन्दा बढी आफ्नो आँखामा जीवित राखे।
२०७४ को न्हू दँ (नेपाल सम्बतको नयाँ वर्ष) को कुरा हो। मैनबत्ती र्याली सँगसँगै मिप्वाः लाखे पनि नचाउनुपर्यो भनेर केही स्थानीय संघ–संस्थाले उत्तमलाई भने। उनी त्यति बेला कात्तिक नाच नाच्थे, अरू विभिन्न सांस्कृतिक उत्सवहरूमा भाग लिन्थे तर मिप्वाः नाच्ने धोको अधुरै थियो।
स्थानीयहरूको प्रस्तावपछि उनको मनमा गढेको बालइच्छाले फेरि उफान मच्चाउन थाल्यो।
यही उत्साहमा उनले ‘हुन्छ’ त भने तर दिन जति नजिकिँदै थियो, उनको बेचैनी उति बढ्दै गयो।
यो नाच सौगलको नाट्यश्वर मन्दिर परिसरबाट सुरू हुन्छ र पाटनको भित्री बस्तीका २१ वटा टोल घुम्नुपर्छ। नाच्दै, उफ्रिँदै २१ टोल घुम्नु चानचुने कुरा होइन। यसबीच नाचमा उनलाई साथ दिने कोही थिएनन्। बीचमा थकाइ लागे एकछिन आराम गर्ने गुञ्जायस पनि थिएन।
उत्तम रात–रातभर निदाउन सकेनन्। के गर्ने, कसो गर्ने छटपटी भइरह्यो।
न्हू दँभन्दा पाँच दिनअगाडि उनले आफूसँगै कात्तिक नाच र अरू उत्सवमा भाग लिने साथीहरूलाई भने, ‘यसपालि म एक्लै भए पनि नाच्छु, तिमीहरू धिमे, भुस्या र अरू बाजा बजाओ, हुन्छ?’
साथीहरू तयार भए।
उत्तम शाक्य। तस्बिर: निशा भण्डारी/सेतोपाटीत्यो वर्ष न्हू दँको मैनबत्ती र्याली अगाडि अगाडि उत्तम एक्लै मिप्वाः नाच्दै हिँडे, उनले गर्विलो भाकामा मुसुमुसु हाँस्दै भने, ‘सोच्नुस् त, एकछिन आराम नगरी २१ वटा टोलमा लगातार नाच्न कति गाह्रो भयो होला! तर मैले हार मानिनँ। नाच पूरा गरेरै छाडेँ।’
कतै मिप्वाः लाखेको मुकुन्डो धारण गरेपछि उनीभित्र साक्षात् लाखे नै जागेको त थिएन!
‘लाखे नजागी कहाँ हुन्छ!’ उत्तमले मेरो मनको कुरा बुझेझैं उत्तर दिए, ‘हामी नाच्नुअघि लाखे शक्तिको उपासना गर्छौं। त्यसपछि मुकुन्डो लगाउनेबित्तिकै यस्तो लाग्छ, हामीभित्र लाखेको आत्मा प्रवेश गरेको छ। अनि त हामीले केही गर्नैपर्दैन, हाम्रो शरीर त्यसै लाखेझैं नाच्न थाल्छ।’
पहिलोचोटि एक्लै मिप्वाः नाचेपछि उत्तमको वर्षौं पुरानो धोको मात्र पूरा भएन, यसलाई हरेक वर्ष निरन्तरता दिने प्रस्ताव पनि आयो। उनले पहिले पहिले मिप्वाः नाच्ने बुवाका साथीहरू र कात्तिक नाच नाच्ने आफ्नै समूहका साथीहरूसँग सरसल्लाह गरे। यो संस्कृतिलाई जसरी भए पनि ब्युँताउनैपर्छ भन्ने सबैको विचार सुनेपछि उत्तमकै अगुवाइमा ‘यलः लायकू मिप्वाः लाखे पुचः’ भन्ने संस्था दर्ता भयो। इच्छुक युवायुवतीहरू संस्थामा जोडिँदै गए।
ती सबैलाई उनले लाखे नाच्ने तौरतरिका सिकाए। चिराग कसरी समात्ने भनेर सिकाए। चिरागको आगोमा लाहा र मैन छर्केर आगो कसरी दन्काउने भनेर सिकाए।
कुन बाजा कुन तालमा बजाउने भनेर सिकाए, कुन रूटमा कसरी हिँड्ने भनेर सिकाए।
दशकौंपछि पाटनको मिप्वाः लाखेले पुनर्जीवन पायो।
‘अब यसलाई निरन्तरता दिने चुनौती हामीसामु छ,’ उत्तमले भने, ‘कलाकारहरू कसैलाई पारिश्रमिक दिन सकेका छैनौं। सबै आफ्नो व्यक्तिगत हौसलाको भरमा होमिएका छौं। हामीसँग आर्थिक स्रोत छैन। संस्कृति धान्न आफ्नै घरको कमाइ लगानी गर्नुपरेको छ।’
उनीहरूले ललितपुर महानगरपालिकासँग साढे तीन लाख रूपैयाँ मागेका थिए। महानगरले एक लाख दिन थालेको छ। नपुग रकम स्थानीयसँग चन्दा उठाउँछन्।
‘कुनै वर्ष चन्दा उठाउँदा पनि पुगेन भने लाखे कसरी नचाउने भन्ने चिन्ता हुन्छ,’ उत्तम यति भनेर एकछिन टोलाए।
म पनि चुप्प लागेँ।
अलि बेरमा आफ्नो दाहिने हातको बूढीऔंला र चोरऔंलाले तल्लो ओठ चलाउँदै उनले एउटा घटना सुनाए, ‘एकचोटि श्रीमतीले तरकारी किन्न पैसा मागिन्। मसँग खल्तीमा पाँच सय थियो जुन मैले साथीहरूलाई खाजा खुवाउन भनेर राखेको थिएँ। त्यो पैसा तरकारी किन्न खर्च गरेँ भने साथीहरूलाई भोकभोकै राख्नुपर्थ्यो। भोकभोकै कसरी लाखे नचाउनु! मैले मुटु दरो पारेर श्रीमतीलाई पैसा छैन भनेँ। त्यो बेला मेरो मन कति रोयो भन्ने मलाई मात्र थाहा छ।’
उनी फेरि टोलाए।
म चुप्पै रहेँ।
‘म मूर्ति कालिगढ हुँ। घरमै बसेर काम गर्छु। आफ्नो संस्कृति मासिएर नजाओस् भनेर घरको आम्दानी थोरै भए पनि लगानी गरेको छु। सकेजति समय दिएको छु। यस्तरी लागेर तिमीले के पायौ भनेर इष्टमित्रहरू सोध्छन्। के पाएँ भन्नु!’
उनले के पाए भन्ने त मलाई पनि थाहा छैन तर पाटन नगरले भने उनकै हौसलाका कारण मिप्वाः लाखे पाएको छ।
भावुक हुँदै गएका उत्तमलाई मैले सोधेँ, ‘यो मिप्वाः लाखे भनेको चाहिँ के हो? आगोसँग उसको के सम्बन्ध?’
मेरो यो प्रश्नले उत्तमका आँखा चम्के।
‘यो पाटनको विशेष लाखे हो, आगोसँग खेल्ने यस्तो लाखे तपाईं अन्त कहीँ देख्नुहुन्न। उसले आगो लिएर हिँड्नुको पछाडि पनि कारण छ।’
त्यसपछि उत्तमले मिप्वाः लाखेको कथा सुनाए —
नाट्यश्वर मन्दिर परिसरमा मिप्वा: लाखेको हाउभाउ देखाउँदै उत्तम शाक्य। तस्बिर: निशा भण्डारी/सेतोपाटीलाखेको प्रेमकथाः एक
धेरै धेरै, धेरै नै वर्षअगाडि जतिखेर राक्षस उर्फ लाखेहरू मान्छेको भेष धारण गरेर खेतीपातीमा सघाउन आउँथे, त्यति बेला एक जना नवयुवक लाखे सधैं नै पाटनको एउटा ज्यापु परिवारलाई सघाउन आउँदो रहेछ।
लाखे समुदायभित्र यसरी काममा सघाउन आउँदा कुन साल को कुन ठाउँमा जाने भनेर पहिले नै निधो गरिएको हुन्थ्यो। स्थानीयसँग बढी हिमचिम नहोस् भनेर कुनै पनि लाखेलाई सालैपिच्छे एकै ठाउँ नपठाउने चलन थियो। यो वर्ष काठमाडौं आएको लाखेलाई अर्को वर्ष कीर्तिपुर पठाइन्थ्यो। यो वर्ष भक्तपुर गएको लाखेलाई अर्को वर्ष पाटन खटाइन्थ्यो। लाखे र मान्छेबीच सधैं एउटा दुरी रहोस् भनेर यहाँका तान्त्रिकहरूले सुरूदेखि यस्तो रित चलाएका थिए।
यति हुँदाहुँदै त्यो नवयुवक लाखे भने कसरी कसरी जुक्ति लगाएर सधैं पाटनको उही ज्यापु परिवारको खेतमा खटिएर जान्थ्यो। कुनै वर्ष उसको जुक्ति फेल खान्थ्यो, त्यस्तो बेला ऊ दोब्बर काम गर्थ्यो। सुरूमा आफूलाई खटाइएको ठाउँमा गएर बिजुली गतिले सबै काम सक्थ्यो, अनि त्यहाँबाट भेष बदलेर पाटन जान्थ्यो र आफूलाई मनपर्ने ज्यापु परिवारको काम पनि सबै पूरा गर्थ्यो।
पाटनको त्यो खास ज्यापुको खेतमा कुनै साल नबिराई जानुको पछाडि एउटा खास कारण थियो — ऊ ज्यापुकी कान्छी छोरीलाई प्रेम गर्न थालेको थियो।
त्यस दिन ऊ पहिलोचोटि काम सघाउन गएको थियो। ऊ र ऊसँगै गएका अरू लाखेहरूले दिनभरि खेत खने, माटोका डल्ला फोडे र साँझसम्ममा आफ्नो भागको लगभग आधी काम सके।
घाम डुब्नै आँटेको थियो। साँझको सिरसिर बतासले बाग्मती नदी किनारमा रूखका पातहरू फिरफिर हल्लिँदै थिए। आकाशमा कपासको थुप्रोझैं सेता बादलहरू चञ्चल खरायोझैं यताउति चल्दै थिए। चराको बथान चिँचिँ गर्दै गुँड फर्किन हतारिएको थियो। घामको रातो डल्लो चन्द्रागिरि डाँडामा आधा छेल परेको थियो, बाँकी आधा बादलसँग लुकामारी खेल्दै थियो। छिनमै बादलको लिहाफभित्र गुटुमुटु हराउँथ्यो र छिनमै बादलको घुम्टो छ्यांग उघारेर फागुको अबिरझैं निलो आकाशभरि लाल रंग फैलाउँथ्यो।
त्यही बेला चन्द्रागिरिको जुन कापमा घामको डल्लो बिलाउँदै जाँदै थियो, त्यही कापबाट सेतो चन्द्रमा टल्किँदै आउँदै थियो। यस्तो लाग्थ्यो, घामकै अंश छुट्टिएर जून उदाउँदैछ।
त्यो लाखेले घाम र जूनलाई आकाशमा एकै ठाउँ एकै समय यसअघि कहिल्यै देखेको थिएन।
हो, त्यही बेला, ठ्याक्कै त्यही बेला, उसले आकाशमा घाम र जूनलाई पहिलोपटक एकै ठाउँ एकै समय देखेकै बेला, ज्यापुकी कान्छी छोरीलाई पहिलोपटक देखेको थियो।
ऊ खेतालाहरूलाई खाजा खुवाउन छ्वेलाबजी, हाकू मुस्या, आलु–पालु, तुकंको साग, भुटी र अचारको पोका दाहिने कम्मरमा र थोँ भरिएको माटोको सोमा देब्रे कम्मरमा बोकेर खेततिर आउँदै थिई।
लाखेले सुरूमा उसको धमिलो धमिलो आकृति देखेको थियो। जसै ऊ नजिक नजिक आउँदै गई, लाखेले आँखा झिम्क्याउन पनि बिर्स्यो। ऊ छेउमै आएर, दुवै कम्मरको भारी खेतको गरामा बिसाएर, हावाले आँखाअगाडि फिरफिर हल्लिरहेका कपाल पन्छाउँदै जसै उसले पुलुक्क लाखेलाई हेर्यो, हे दैव, लाखे त ठाउँको ठाउँ ठहरै भयो!
ऊ काली काली हिस्सी परेकी थिई। अनुहार बाटुलो थियो। हाँस्दा दुवै गालाको बीचतिर पानीको भुमरीझैं खोबिल्टा पर्थ्यो। चिउँडोको दाहिने कुनामा गाजलको टीका लगाएझैं सानो कोठी थियो। उसका ओठहरू बाक्ला थिए र सधैं थुकले भिजाएझैं रसिला देखिन्थे। उसका बत्तीसवटा दाँत टम्म लहर मिलेका थिए। आँखा लाम्चा र गहिरा र ठूल्ठूला थिए। आँखीभौं मयूरको प्वाँखझैं बाक्लो र सुलुत्त थियो। उसको कुलुङकुलुङ घुंग्रिएको कपाल कम्मरसम्मै लर्किएको थियो। ऊ जब आफ्ना दुवै हातले लर्किएको कपाल स्याहार्थी, दाहिने कान पछाडिको गर्दनमा दुइटा साना काला कोठीहरू आकाशमा ताराझैं टिलिक्क टल्किन्थे।
त्यो झम्के साँझमा उसको एक झलकपछि मानव भेष धारण गरेको लाखेको ज्यानमा थकान एक रत्ति थिएन।
उसले ल्याएको समय् बजी त पेट भर्ने गरी खाएकै हो तर लाखेको भोक मेटिएकै थिएन।
थोँको नशाले पनि उसलाई छुनै सकेन।
खेतीको त्यो याम हेराहेरमै बित्यो। आँखै आँखा मुटुको धडकन साटफेरमै बित्यो।
अर्कोपालि पनि त्यो लाखेले कसो–कसो गरी पाटनको उही ज्यापु परिवारकै खेतमा आफ्नो पालो पार्यो। उसले यो एक वर्ष यसरी पर्खिएको थियो जसरी स्कुल जाने नानीबाबुहरू दसैं विदा पर्खिन्छन्। यसबीच ज्यापुकी कान्छी छोरी पनि सुगन्ध हराएको फूल भएकी थिई। ऊ त्यस्ती नदीजस्ती भएकी थिई जो सागरमा मिसिने पर्खाइमा पहाडका कन्दराहरूमा अलमलिएकी छे।
अर्को वर्ष उनीहरूको बोलचाल सुरू भयो। बोलचाल लुकिछिपी भेटघाटमा बदलियो।
दुवैले आफ्नो प्रेम इजहार गरे।
प्रेममा मुटुको ढोका खोलिन्छ, ढाकछोप गरिन्न। लाखेले पनि आफूलाई ढाकछोप गर्न चाहेन।
एकदिन खेतको काम सकेर छुट्टिने बेला उसले ज्यापुनीलाई भन्यो, ‘आजको मध्यरात तिमी घरपछाडि बारीमा कुरेर बस है। म आउँछु। तिमीलाई एउटा कुरा भन्नुछ।’
ज्यापुनीले ‘हुन्छ’ भनी र लजाएर गई।
त्यो औंसीको रात थियो। चारैतिर चकमन्न अन्धकार थियो। पर कतैबाट भौभौ कुकुर भुकेको र किँकिँ कुँकुँ गर्दै लाटोकोसेरा कराएको मात्र सुनिन्थ्यो। ज्यापुनी मध्यरातभन्दा दस मिनेट अगाडि नै आफ्नो कोठाबाट लुसुक्क बारीमा निस्केर प्रेमीलाई पर्खेर बसेकी थिई। ऊ आफ्नो प्रेमी आउने बाटोतिर आँखा झिमिक्क नगरी नियालिरहेकी थिई। औंसीको अँध्यारोले एक मिटर टाढाको चिज पनि केही देखिन्थेन।
ठ्याक्कै मध्यरात कुकुरको भौभौ चर्कियो। लाटोकोसेरोको किँकिँ कुँकुँ तीखो भयो। बाटोमा झरेका पातपतिंगरहरूबाट चर्याकचुरूक, सर्याकसुरूक आवाज आउन थाल्यो।
त्यही बेला ज्यापुनीले देखी, जुन बाटोतिर ऊ एकटक नियाल्दै थिई, त्यही बाटो हुँदै दुइटा आगोको लप्का मान्छेझैं लमकलमक उसको बारीतिर आउँदै छ। पहिले त उसले सोची, उसको प्रेमी अँध्यारोमा बाटो देख्न हातमा चिराग बोकेर आएको होला।
जसै आगोको लप्का नजिक आइपुग्यो, उसको मन चिसो भयो।
उसको प्रेमी अगाडि ठिंग उभिएको थियो तर हातमा चिराग थिएन, बरू उसका दुई हत्केलाबाट आगोका लप्का छुट्दै थिए।
‘आम्मामामा! के गरेको यस्तो?’ उसले आत्तिएर भनी, ‘तिमीलाई हात पोल्दैन?’
‘मलाई पोल्दैन,’ मान्छेको भेषमा आएको लाखेले भन्यो, ‘म यही कुरा तिमीलाई देखाउन चाहन्थेँ।’
‘तिमी हातमा आगो बोक्न सक्छौ भन्ने कुरा?’
‘होइन, मसँग हातमा आगो बालेर हिँड्ने शक्ति छ भन्ने कुरा।’
‘शक्ति, कस्तो शक्ति?’
‘लाखेको शक्ति’
‘लाखेको शक्ति!’ ज्यापुनी छक्क परी।
‘हो, लाखेको शक्ति,’ मानव भेषधारी लाखेले भन्यो, ‘म मान्छे होइन, म लाखे हुँ। तिम्रो खेतमा काम गर्न आएका सबै खेताला लाखे हुन्। हामी हरेक वर्ष मान्छेको रूप लिएर यसरी काम गर्न आउँछौं।’
ज्यापुनीको बोली फुटेन। उसको मुख बन्द भयो, आँखा खुलेका खुल्यै भए।
लाखेले अगाडि भन्यो, ‘हामीलाई आफ्नो वास्तविक स्वरूप देखाउने अनुमति छैन। तर म तिमीलाई प्रेम गर्छु। तिमीसँग कुनै कुरा लुकाउन चाहन्न। तिमीलाई कुनै भ्रम पनि दिन चाहन्न। मेरो आवरण त मान्छेको हो तर मैले आफ्नो लाखेको मुटुले तिमीलाई प्रेम गरेको हुँ। म चाहन्छु, तिमी पनि मलाई प्रेम गर्ने भए मेरो लाखेको मुटुलाई नै प्रेम गर।’
ज्यापुनीको मुख अझै बन्दै थियो, आँखा खुलेका खुल्यै थिए।
लाखेले आफ्ना दुवै हत्केला बिस्तारै हल्लायो, मधुर हुँदै गएको आगोको लप्का फेरि चहकिलो भएर आयो।
‘तिमीलाई थाहा छ, मैले आकाशमा घाम र जूनलाई एकैचोटि एकै ठाउँमा देखेको थिइनँ,’ उसले भन्यो, ‘पहिलोचोटि तिमीलाई देख्दा घाम र जून सँगसँगै थियो। तिम्रो र मेरो साथ पनि त्यो घाम र जूनजस्तै हो– एउटा उदाउँदा अर्को अस्ताउँछ, एउटा अस्ताउँदा अर्को उदाउँछ। सन्ध्या र बिहानीमा मात्र हाम्रो मिलन हुन्छ, त्यो पनि केही पललाई मात्र। मलाई तिमीसँगको त्यो केही पल नै काफी छ। म त्यो केही पललाई पर्खेर तिम्रो नाममा पूरा जिन्दगी बिताउन सक्छु।’
‘तर मेरो प्रेम स्वार्थी छैन। प्रेम पाउनु मात्र होइन, दिनु पनि प्रेम नै हो। म तिमीलाई प्रेम गर्छु, गरिरहन्छु तर तिमीलाई आफ्नो प्रेममा बाँधेर राख्दिनँ। तिमी स्वतन्त्र छौ आफ्नो जिन्दगी आफ्नो तरिकाले जिउन। एउटा लाखेको प्रेममा तिमीले आफ्ना इच्छाहरू...’
लाखेको कुरा सकिएकै थिएन, ज्यापुनी सुँक्कसुँक्क रून थाली।
लाखेको हातमा बलिरहेको आगोको प्रकाशले ज्यापुनीका आँखाबाट तपतप चुहिरहेका आँशुका ढिक्काहरू झरनाको झरझर पानीमा घामको प्रकाश टल्केझैं टल्किरहेका थिए।
लाखे चुप्प लाग्यो।
कुकुरको भौभौ र लाटोकोसेरोको किँकिँ बन्द भइसकेको थियो। चकमन्न रातमा ज्यापुनीको सुँक्कसुँक्क मात्र सुनिँदै थियो।
ऊ अलि बेरसम्म सुँकसुँकाइरही अनि दुवै हातले आफ्नो आँशु पुछ्दै भनी, ‘तिमीले लाखेको प्रेम त देखायौ तर के प्रेम गर्न लाखेले मात्र जानेको छ? के हामी मान्छेहरू प्रेम गर्न जान्दैनौं? के हामी चाहिँ प्रेममा प्राप्ति मात्र खोज्छौं? आफूले माया गर्ने मान्छेलाई नपाई नपाई प्रेम गर्ने कसरी हो, त्यो हामीलाई पनि थाहा छ।’
उसले लाखेको आगो बलिरहेका ताता हत्केलामाथि आफ्ना चिसा हत्केला राखी।
दनदन दन्किरहेको आगो झ्याप्प निभ्यो।
अब यो अँध्यारोमा लाखे र ज्यापुनीका आँखा मात्र टिलटिल, टिलपिल टल्किरहे।
‘म तिमीलाई प्रेम गर्छु, गरिरहन्छु। मलाई थाहा छ, म तिमीलाई पाउन सक्दिनँ। तिमी मेरो संसारमा सधैंका लागि आउन सक्दैनौ, म तिम्रो संसारमा सधैंका लागि जान सक्दिनँ। तर म आफ्नै संसारमा रहेर त्यो पललाई पर्खेर बस्नेछु जब क्षितिजमा घाम र जून सँगसँगै देखिनेछन्। मलाई पनि तिमीसँगको त्यो केही पल काफी छ। म त्यो केही पललाई पर्खेर तिम्रो नाममा पूरा जिन्दगी बिताउन सक्छु।’
त्यसपछि दुवै केही बोलेनन्। खाली एकले अर्कालाई हेरिरहे।
ज्यापुनीका दुई हत्केला लाखेका दुई हत्केलामाथि खप्टिएकै थिए। लाखेले उसका दुवै नाडी च्याप्प समातेर दुवै हत्केला हेर्यो। आगोले पोलेर कालो डाम बसेको थियो।
उसले दुवै हत्केलामा पालैपालो म्वाइँ खायो र अंगालो मारेर कुलुङकुलुङ घुंग्रिएको लामो कपाल मुसार्न थाल्यो।
‘एक महिना नगरमा बस्दा म हरेक रात तिमीलाई भेट्न आउँछु, यसैगरी हातमा आगो बालेर,’ लाखेले भन्यो।
ज्यापुनीले केही बेर लाखेका आँखामा एकटक हेरिरही र कहिल्यै छुट्टिन नपर्नेझैं गरी न्यानो र कसिलो अंगालोमा बेरी।
‘मिप्वाः लाखे भनेको त्यही प्रेमी हो जो अँध्यारोमा आफ्नो प्रेमिका भेट्न हातमा आगो बालेर आउँछ,’ उत्तम शाक्यले यति भनेर मिप्वाः लाखेको कथा पूरा गरे।
मिप्वाः लाखेको यो प्रेमकथा पनि कथ्य र तथ्यको मिसमास हुनसक्छ। यदि हामीले लाखे भनेको काठमाडौं उपत्यकाका बासिन्दालाई खेतीपातीमा सघाउन बाहिरबाट ल्याइएका ज्यालादारी श्रमिकको प्रतिबिम्ब मान्ने हो भने यो प्रेमकथाले यहाँको अन्तरजातीय द्वन्द्व झल्काउँछ।
ती ज्यालादारी श्रमिकहरू पक्कै पनि नेवारभन्दा फरक जाति र फरक संस्कृतिका थिए होलान्। कामको सिलसिलामा यहाँ रहँदाबस्दा स्थानीय महिलासँग प्रेम सम्बन्ध गाँसिएको हुनसक्छ। हाम्रो समाजले अन्तरजातीय सम्बन्धलाई अहिले त खुला हृदयले स्विकार्न सकेको छैन भने त्यो बेला स्विकार्न पक्कै गाह्रो थियो होला।
सायद त्यसैले यो प्रेमकथामा मिप्वाः लाखे र ज्यापुनीको सम्बन्धलाई घाम र जूनसँग तुलना गरिएको छ।
उपत्यकामा लाखेका यस्ता वियोगान्त प्रेमकथा थुप्रै सुनिन्छन्।
नाट्यश्वर मन्दिर परिसरमा मिप्वा: लाखेको हाउभाउ देखाउँदै उत्तम शाक्य। तस्बिर: निशा भण्डारी/सेतोपाटीलाखेको प्रेमकथाः दुई
पाटनको पिम्बहाल पोखरी अचेल युवायुवतीलाई ‘ह्याङआउट’ गर्न — भेटघाट, घुमफिर र टहलिन — ‘हटकेक’ बनेको छ। स्थानीयको पहलमा पुरानै स्वरूप र शैलीमा जीर्णोद्धार गरिएपछि लबालब भरिएको पोखरी वरिपरि थुप्रै क्याफे र रेस्टुरेन्टहरू खुलेका छन् जहाँ साँझ बेला बाक्लै जमघट देखिन्छ।
पिम्बहाल पोखरीसँग पनि लाखे र एक स्थानीय युवतीको प्रेमकथा जोडिएको छ। के तपाईंले यो कथा सुन्नुभएको छ?
बोलीचालीमा पिम्बहाल पोखरी भनिए पनि यसको खास नाउँ ‘जगमदु पुखू’ हो। अर्थात्, जग नभएको पोखरी। मिप्वाः लाखेजस्तै यहाँ पनि एक लाखेको स्थानीय युवतीसँग प्रेम भएको थियो।
लाखे हरेक रात लुकिछिपी प्रेमिका भेट्न आउँथ्यो। ऊ दिउँसोको समय मान्छेको बस्तीमा छिर्न सम्भव थिएन। उसको आफ्नै लाखे समुदायमा पनि यो वर्जित थियो। बिनाकाम मानव बस्तीमा घुमिरहेको पोल खुल्यो भने मान्छेले त के गर्थे कुन्नि तर लाखेहरूले चाहिँ ढुंगा हानीहानी मार्थे। त्यही भएर ऊ मध्यरात सबैको आँखा छलेर आउँथ्यो।
यसरी भेट्दा ऊ आफ्नी प्रेमिका रातभरि आफूसँगै बसोस् भन्ने चाहन्थ्यो। तर प्रेमिका सधैं हतारमा हुन्थी। उसको आँखामा भोलिपल्ट बिहानै उठेर पानी भर्न जानुपर्ने चिन्ता घुमिरहेको हुन्थ्यो।
त्यो बेला पिम्बहालमा पोखरी थिएन। अहिले जहाँ पोखरी छ, त्यहाँ खुला चउर थियो। टोलवासीहरूलाई पानीको एकदमै दुक्ख थियो। उनीहरू पानी भर्न पाटनढोकाभन्दा टाढा तपाहिति पुग्थे वा शंखमूलको बागमतीसम्मै धाउँथे।
एक रात होइन, दुई रात होइन, हरेक रात प्रेमिकाको यस्तै हतार देखेपछि लाखेले पिम्बहालमै पोखरी खन्ने निधो गर्यो। तर उसलाई धेरै दिन लगाएर पोखरी खन्ने सहुलियत थिएन। एक रातमै खनेर पानी भरिसक्नुपर्थ्यो। कसैगरी ढिला भएर कुनै मान्छेले चाल पायो भने उसको पोल खुल्थ्यो।
उसले आफ्नो भएभरको बल लगाएर गोदावरीदेखि ढुंगा ओसार्यो। बाटोमा ढुंगा गुड्काउँदै आउँदा पूर्णचण्डीमा बस्ने एक जना मान्छेले देखेछ र सोधेछ, ‘यतिका ढुंगा कहाँ के गर्न लैजाँदैछौ?’
लाखेले भन्यो, ‘म पिम्बहालमा पोखरी बनाउँदैछु।’
यो सुनेर पूर्णचण्डीको त्यो मान्छेलाई आफ्नो टोलमा पनि पोखरी खन्ने इच्छा जागेछ। उसले भन्यो, ‘त्यसो भए अलिकति ढुंगा यहाँ पनि छाडेर जाऊ।’
लाखेले मानेन।
चलाख मान्छेले उसलाई धम्क्याउँदै भन्यो, ‘तिमीले ढुंगा छाडेनौ भने म तिम्रो पोल खोल्दिन्छु। लाखे भएर यस्तरी मान्छेको बस्तीमा छिरेको कुरा सबैलाई भन्दिन्छु।’
पोल खुल्ला भनेर लाखेले गोदावरीदेखि ओसारेको ढुंगाको केही भाग पूर्णचण्डीमै छाडेर आयो। (त्यही ढुंगाबाट पूर्णचण्डी पोखरी बनेको विश्वास गरिन्छ।)
ढुंगा ओसार्दा र मान्छेसँग गलफत्ती गर्दागर्दा आधा रात त्यसै बित्यो।
त्यसपछि लाखेले हतारहतार पोखरी खन्यो। तबसम्म खनिरह्यो, जबसम्म पानी रसाएन। मूल फुटेपछि उसले पोखरीको पिँधमा भटाभट ढुंगा ओछ्यायो। बिहान हुनै लागेकाले ढुंगामा माटोको जोडाइ गर्न पनि भ्याएन। जस्तो अवस्थामा गोदावरीबाट ल्याएको थियो, त्यस्तै अवस्थामा ढुंगा ओछ्यायो र मूलबाट निस्केको पानी भर्यो। (जग राम्ररी नखनिएकाले ‘जगमदु पुखू’ भनिएको हो।)
खाल्डो खनेर पानी भरूञ्जेल आकाशबाट रातका ताराहरू झरिसकेका थिए। पूर्वी आकाश उज्यालो देखिन थालेको थियो। घर–घरबाट कुखुराको डाँक सुरू भयो। पिम्बहाल स्तुप र वरिपरिका चारवटा चैत्यमा मान्छेहरू फाट्टफुट्ट दर्शन गर्न आउन थाले।
लाखेलाई फसाद पर्यो।
उसले मान्छेको आँखा छलेर भाग्ने समयधरि पाएन। अफरातफरीमा ऊ पोखरीको पिँधमा रहेको ढुंगामुनि लुक्न गयो।
यो घटनापछि लाखेकी प्रेमिकाले पानीको दुक्खबाट त मुक्ति पाई तर लाखेसँग उसको भेटघाट बन्द भयो। पोखरीको पिँधमा अड्किएपछि लाखे कहिल्यै बाहिर निस्कन पाएन। ऊ आफ्नी प्रेमिकाको सुखमै सुखी छ। प्रेमिका पनि लाखे नजिकै छ भन्ने कल्पनाले नै भावविभोर हुन्छ। जब जब ऊ पोखरीको पानी चलाउँछ, उसलाई लाखेको कपाल मुसारेझैं लाग्छ। त्यो बेला लाखे पनि प्रेमिकाको स्पर्स पाएर दंग पर्छ।
पिम्बहाल पोखरीको उत्तरपूर्वी कुनामा लाखे लुकेको ढुंगा अहिले पनि यथावत् छ जसलाई ‘लाखे ल्हों’ (लाखेको ढुंगा) भनिन्छ। गर्मी याममा पानी सुक्दै गएपछि लाखे ल्हों छर्लंग बाहिर देखिन्छ। त्यस्तो बेला जब लाखे ल्होंमा घामको किरण पर्छ, तब वर्षा सुरू हुन्छ भन्ने जनविश्वास छ।
अब कुनै दिन पिम्बहाल पोखरी जाँदा पानीको सतहमा उठेको तरंग याद गर्नुस् है। त्यस्तो तरंग बेलाबेला मात्र देखिन्छ।
त्यो लाखे र उसकी प्रेमिकाको स्पर्सले ल्याएको तरंग हो!
पाटनको पिम्बहाल पोखरी, स्तुप र चैत्यहरू।लाखेको प्रेमकथाः तीन
एउटा लाखे थियो– रातो मुख भएको डरलाग्दो लाखे। उसको कपाल पनि रातै थियो। आँखा झन् रातो– भर्खरै तपतप रगत चुहिएलाजस्तो। मुख सिंगो ब्रह्माण्ड अटाउलाजत्रो फराकिलो थियो। त्यही मुखबाट बाघका जस्ता दुइटा दाह्रा निस्केका थिए। उसका हातका औंलामा भालुका जस्ता लामा–लामा नंग्रा थिए।
त्यस्तो डरलाग्दा लाखे जब मानव रूप धारण गरेर खेतीपातीमा सघाउन आयो, काठमाडौंको मजिपाः टोलको एक ज्यापुकी छोरीसँग उसको प्रेम भयो।
ज्यापुकी छोरी पनि लाखेको प्रेममा समर्पित भई। दुवैले सँगै बाँच्न नसके पनि परिआए सँगै मर्ने कसम खाए।
खेतीपाती सकियो। तै पनि लाखे आफ्नी प्रेमिका भेट्न आउन छाडेन। ऊ रातिराति सबैको आँखा छलेर मजिपाः टोल आउँथ्यो र प्रेमिकाको भएभरको काम आँखाको एक झिमिकमा गरिदिन्थ्यो। त्यसपछि ऊ रातभरि ज्यापुकी छोरीसँग कोठामा प्रेमिल भएर बस्थ्यो।
त्यही बेला मजिपाः टोलबाट एकपछि अर्को भुराभुरी हराउन थाले।
आफ्ना केटाकेटीलाई कुन दैत्य शक्तिले चोरेर लग्यो भनेर टोलवासीहरू चिन्तित भए। यो समस्याबाट त्राण पाउन टोलका मूलीहरूको बैठक बस्यो। उनीहरूले रातभरि पालैपालो टोलमा पहरा दिने निर्णय गरे।
एकदिन त्यो रातो मुखवाला लाखे ज्यापुकी छोरीलाई भेट्न उसको कोठामा आएको टोलवासीहरूले सुइँको पाए।
टोलका मूलीहरू एकजुट भएर ज्यापुको घरमा गए। जोडसँग ढोका ढक्ढकाए। अब लाखेसँग सबैका अगाडि उभिएर आफ्नो परिचय सार्वजनिक गर्नुको विकल्प थिएन।
उसले ढोका खोल्यो र आफ्नो वास्तविक रूप सबैलाई देखायो।
ऊ प्रस्टीकरण दिन खोज्दै थियो तर टोलवासीहरूले उसको कुरा सुन्न चाहेनन्। उसलाई ढुंगा र मुंग्रोले हिर्काउँदै, लात्तैलात्ताले भकुर्दै, लछारपछार पार्दै बाहिर निकाले।
हुन त लाखेले चाहेको भए एक निमेषमै सबैलाई भष्म पार्दिन सक्थ्यो। उसले एकचोटि मुख आँ गरेर आगो ओकल्न खोजेको पनि थियो तर त्यही बेला उसले ढोकामा छेल परेर हेरिरहेकी आफ्नी प्रेमिकालाई देख्यो।
उसका आँखाबाट बलिन्द्रधारा आँशु बगिरहेका थिए। अनुहारको रङ फुंग उडेको थियो। उसका मौन र स्तब्ध आँखा भन्दै थिए– तिमी जेसुकै भए पनि आफ्नो शक्ति प्रदर्शन नगर है!
प्रेमिकाको मौन आँखाको मौन भाका बुझेर लाखेले आफ्नो खुलिसकेको मुख ट्याप्प टाल्यो र आफूमाथि भइरहेको आक्रमण चुपचाप सहेर बस्यो।
ऊ रगतपच्छे भइसकेको थियो तर उसले टोलका कसैमाथि हमला गरेन।
आखिरमा उसको हालत देखेर टोलका मान्छेहरूलाई नै दया जागेछ। उनीहरूले पिटपाट बन्द गरे र लाखेलाई प्रस्टीकरणको मौका दिए।
लाखेले ज्यापुकी छोरीसँग प्रेम भएको स्वीकार गर्यो र भन्यो, ‘म ऊबिना बाँच्न सक्दिनँ।’
उसले टोलका केही भुराभुरीलाई आफूले नै उठाएर लगेको पनि स्वीकार गर्यो र भन्यो, ‘यो चाहिँ मबाट गर्नै नहुने काम भयो। मलाई आफ्नो गल्तीको पछुतो छ। आइन्दा यस्तो गल्ती हुने छैन।’
मजिपाः टोलका मूलीहरूको फेरि बैठक बस्यो।
उनीहरूले भने, ‘हामी तिमीलाई एउटा सर्तमा छाड्न सक्छौं।’
लाखे टुलुटुलु उनीहरूको मुख हेर्दै थियो। उसकी प्रेमिका अझै पनि ढोकाको छेल परेर चियाइरहेकी थिई, निःशब्द।
‘तिमीले अबदेखि यो टोलका बासिन्दा र यहाँका केटाकेटीलाई भूतप्रेत, राक्षस र अरू कुनै पनि दैत्य शक्तिहरूबाट रक्षा गर्नेछौ। टोलमा कसैलाई आपतविपत पर्दा सहयोग पनि गर्नेछौ। तिमी यति गर्न तयार छौ भने हामी तिमीलाई यही टोलमा बस्न दिनेछौं।’
लाखेले सर्त मान्यो।
टोलवासीहरूले उसको प्रेम सम्बन्ध भने स्वीकार गरेनन्।
तै पनि लाखे खुसी थियो, ज्यापुकी छोरी पनि खुसी थिई। उनीहरू जिन्दगीभरि सँगसँगै बाँच्न नसके पनि अबदेखि एउटै टोलमा नजिक नजिक बस्न पाउने भएका थिए।
आफ्नो मुटुलाई आफ्नो बनाउन नपाए पनि ऊ आफू नजिकै छ र धकधक धड्किँदै छ भन्ने अनुभूति नै उनीहरूको निम्ति काफी थियो।
मजिपाः टोलका बासिन्दाले आफ्नो बाचाअनुसार लाखेको निम्ति छुट्टै घर बनाइदिए र त्यही घरमा उसलाई थुनेर राखे।
यो लाखे अरू कोही होइन, काठमाडौंको बहुचर्चित ‘मजिपाः लाखे’ हो।
मजिपाः टोलमा आज पनि उसको घर छ जसलाई ‘लाखेघर’ भनिन्छ र त्यो ठाउँलाई ‘लाखेननी’ भनिन्छ।
उपत्यकाका तमाम लाखेहरूमध्ये मजिपाः लाखेको स्थान सबभन्दा माथि छ। स्थानीयहरू उसलाई ‘लाखे आजु’ का रूपमा पूजा गर्छन्। ऊ राक्षस भए पनि उसमा प्रेम, बलिदान र त्यागको भावना छ भन्ने विश्वास गरिन्छ। त्यही भएर मजिपाः लाखेलाई ‘शान्त भैरव’ पनि भनिन्छ।
मजिपाः लाखेको कथामा ज्यापु परिवारको किस्सा जोडिएको भए पनि अचेल यो लाखे नाच ज्यापुहरूले होइन, रञ्जितकार समुदायले चलाउने गर्छ। यो हेरफेरको पछाडि अर्को किस्सा छ।
यो किस्सा मलाई श्रीलाखे आजु गुथीका मूल नाइके राजीव रञ्जितले सुनाए।
मजिपाः टोलको लाखेननीमा लाखेघरसँगै एउटा खाली जग्गा छ जहाँ पछिल्लो समय एकतले टहरा बनेको छ। कुनै बेला यहाँ ज्यापुहरूको घर थियो। मजिपाः लाखे नाच तिनै ज्यापुहरूले चलाउने गर्थे। कुनै कालखण्डमा यहाँ बस्ने ज्यापुको परिवार संख्या कम हुँदै गयो, उनीहरू लाखे नचाउन असमर्थ भए। त्यही भएर उनीहरूले रञ्जितकार समुदायसँग छलफल गरेर जात्रा साटासाट गरे।
‘त्यो बेला तकती अजिमा (कालिमाटी तरकारी बजार पछाडिको निलबाराही) को जात्रा रञ्जितकार समुदायले चलाउने गर्थ्यो। ज्यापुहरूले मजिपाः लाखे नाचको जिम्मा रञ्जितकारलाई सुम्पेर उनीहरूले चलाउँदै आएको तकती अजिमाको जात्रा आफूले चलाउन थाले,’ राजीवले भने।
यो सट्टापट्टाको संकेत यी दुवै जात्रामा अहिले पनि देखिन्छ।
पहाँचह्रे बेला तकती अजिमाको जात्रा हुँदा चिराग बाल्ने काम रञ्जितकारहरूले गर्छन् भने मजिपाः लाखेलाई लाखेघर भित्र्याउँदा चोखो पानी खुवाउने काम ज्यापुहरूले गर्छन्। ज्यापुहरूले चिराग बालेर बाटो देखाएपछि नै मजिपाः लाखे आफ्नो घरबाट बाहिर निस्कन्छ।
प्रत्येक वर्ष येँया पुन्ही अर्थात् इन्द्रजात्रा बेला एक सातासम्म मजिपाः लाखेलाई लाखेननीबाट बाहिर निकालिन्छ। ऊ आफ्नो रातो केश फिँजार्दै, दुई गोडा उफार्दै, कम्मरमा बाँधिएको घंघला घन्काउदै र होहोहाहा गर्दै काठमाडौंका टोल–टोलमा फुक्काफाल नाच्दै हिँड्छ।
लाखेले टोलका भुराभुरीलाई कहिल्यै केही नगर्ने जुन बाचा गरेको थियो, त्यसको परीक्षा पनि यही बेला हुन्छ।
यसको निम्ति तीनदेखि बाह्र वर्षको बच्चा लाखेलाई जिस्क्याउन अगाडि–पछाडि उफ्रिँदै हिँड्छ। ऊ ‘झ्यालिँचा’ हो। ऊ लाखेलाई विभिन्न हाउभाउमा जिस्क्याउँछ। लाखेलाई छलछाम गरेर हायलकायल पार्छ। लाखे जता जता जान्छ, ऊ जिस्क्याउँदै पछि पछि लाग्छ।
लाखे पनि झ्यालिँचालाई लखेट्छ, दौडाउँछ, खेलाउँछ तर कुनै हानि पुर्याउँदैन।
लाखे परीक्षामा पास हुन्छ।
मजिपाः र झ्यालिँचाको खेल लाखे नाचको ‘ग्र्यान्ड फिनाले’ हो। योसँगै गथामुगःदेखि सुरू लाखे नाच सम्पन्न हुन्छ।
येँया पुन्ही (इन्द्रजात्रा) मा मजिपाः लाखेलाई जिस्क्याउँदै झ्यालिँचा। फाइल तस्बिरः नारायण महर्जन/सेतोपाटीग्र्यान्ड फिनालेमा प्रवेश गर्नुअघि लाखे नाचसँग जोडिएका दुइटा सहायक पात्रबारे कुरा गरौं है।
तपाईंहरूले भर्खरै मजिपाः लाखेलाई जिस्क्याउँदै हिँड्ने झ्यालिँचाको बारेमा पढ्नुभयो। तपाईंलाई यो झ्यालिँचा भनेको के हो जस्तो लाग्छ?
काठमाडौं कथाले झ्यालिँचालाई मजिपाः लाखे सुध्रियो कि सुध्रिएन, उसले आफ्नो बाचाअनुसार सहरका भुराभुरी टिप्न छाड्यो कि छाडेन भनेर परीक्षा लिन अगाडि–पछाडि दौडाइएको पात्रका रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यो कथ्यको पनि त कुनै अर्थ होला नि!
पाटनको मिप्वाः लाखेसँग पनि शिरदेखि पाउसम्म हरियो वस्त्र लगाएको एउटा बालक अगाडि–पछाडि दौडिन्छ। उसको मुखौटा पनि हरियो हुन्छ, केश पनि हरियो नै हुन्छ। ऊ मिप्वाः लाखेलाई जिस्क्याउँदै हिँड्छ, छलछाम गरेर हायलकायल पार्छ। ऊ भ्यागुतो हो।
अब सोच्नुस् त, काठमाडौं र पाटनका यी दुई लाखेसँग झ्यालिँचा र भ्यागुतोलाई सँगसँगै दौडाउनुको अर्थ के होला!
भ्यागुतो र झ्यालिँचा दुवै धान खेतीका लागि फाइदाजनक जीव हुन्। धान खेती हुने याममा खेतबारी नजिक झ्यालिँचा उड्दै गरेको हामी देख्छौं। केटाकेटीहरू त्यसलाई समातेर पुच्छरमा धागो बाँधेर उडाउने गर्छन्। झ्यालिँचाले धानमा लाग्ने कीराहरू खाइदिएर उत्पादन बढाउन मद्दत गर्छ भन्ने अध्ययनले पुष्टि गरेको छ। पहिले कीटनाशक औषधि नहुँदा धानबालीमा लाग्ने रोगकीराको ओखती झ्यालिँचा नै थियो।
भ्यागुतोले चाहिँ माटोको उर्वरा शक्ति बढाउन मद्दत गर्छ र धानबालीमा लाग्ने कीराहरू पनि खाइदिन्छ। खेतमा भ्यागुतो जति बढी भयो, उत्पादन उति बढ्ने र पौष्टिक तत्व पनि बेसी हुने विश्वास गरिन्छ। भ्यागुतोको यो गुन तिर्न उपत्यकाका नेवारहरू गुन्हपुन्ही (जनैपूर्णिमा) को दिन उसलाई भात, क्वाति र मासु चढाएर पूजा गर्ने गर्छन्।
यसरी खेतीपातीलाई फाइदाजनक भ्यागुतो र झ्यालिँचा लाखे नाचसँग जोडिनुले यो उत्सवको सिधा सम्बन्ध खेतीपातीसँग छ भन्ने बुझिन्छ।
यस आधारमा पनि हामी लाखे भनेका उपत्यकाको खेतीपातीमा सघाउन बाहिरबाट ल्याइएका ज्यालादारी श्रमिक हुन् र लाखे नाच भनेको ती श्रमिकहरूको विदाइमा आयोजना गरिएको उत्सव हो भनेर आकलन गर्न सक्छौं।
अब चाहिँ लागौं लाखे नाचको ग्र्यान्ड फिनालेतर्फ।
पाटनको मिप्वा: लाखेलाई जिस्क्याउँदै भ्यागुतो। तस्बिर स्रोत: सुप्रिन्स शाक्य.jpeg)
येँया पुन्ही (इन्द्रजात्रा) मा झ्यालिँचा। फाइल तस्बिरः नारायण महर्जन/सेतोपाटीअहिले काठमाडौंमा लाखे नाचको ‘ग्र्यान्ड फिनाले’ को तयारी हुँदैछ।
भाद्र कृष्णपक्ष एकादशीको दिन मजिपाः लाखेको रातो मुखौटा ढुंगाको गोप्य सन्दुकबाट बाहिर निकालिन्छ। यो सन्दुकलाई ‘पिला’ भनिन्छ। यो कति गह्रुंगो हुन्छ भने, तीन–चार जना मान्छेले पनि सजिलै हल्लाउन सक्दैनन्। वर्षौं वर्षदेखि ढुंगामाथि माटो लिपिँदै आएकाले धेरैलाई यो सन्दुक माटोकै हो कि भन्ने लाग्छ।
‘मुखौटा राख्दा र निकाल्दा सन्दुकभित्र हेर्न हुँदैन,’ श्रीलाखे आजु गुथीका मूल नाइके राजीव रञ्जितले भने, ‘राख्ने र निकाल्नेले पछाडि फर्केर छामछाम छुमछुम गर्दै यो काम फत्ते गर्नुपर्छ।’
सन्दुकबाट निकालेपछि त्यसै दिन लाखेको मुखौटालाई सिंहासनमा राखिन्छ र न्यास पूजा गरिन्छ। न्यास पूजा भनेको मुखौटाबाट लाखेको शक्ति निकाल्ने विधि हो।
यसरी शक्ति खिचेपछि मुखौटा रंगरोगन गर्न यट्खा टोलको चित्रकारकहाँ लगिन्छ। भाद्र शुक्ल दशमीको दिन, यसपालि असोज ८ गते, मुखौटालाई लाखे ननी फिर्ता ल्याइन्छ र त्यसको भोलिपल्ट फेरि न्यास पूजा हुन्छ।
‘दोहोर्याएर गर्नुपर्ने रहेछ?’ मैले सोधेँ।
‘सुरूको न्यास पूजा र यो फरक हो,’ राजीवले भने, ‘सुरूमा लाखेको शक्ति झिकिएको थियो भने यसपालि पूजा गरेर लाखेको शक्तिलाई फेरि मुखौटाभित्र प्रवेश गराइन्छ।’
यो पूजापछि मजिपाः लाखेले पुनर्जीवन पाउँछ।
त्यसको भोलिपल्ट एकादशीको दिन लाखेको शिरमा रातो केश र कम्मरपेटीमा घंघला सजाएर सिंहासनमा राखिन्छ। द्वादशीको दिन जसै वसन्तपुरमा यसिं ठड्याएर येँया पुन्ही (इन्द्रजात्रा) सुरू हुन्छ, त्यही क्षणबाट मजिपाः लाखे नगर परिक्रमामा निस्कन्छ।
मैले यो लाखे नाच कहाँ–कहाँ हुन्छ भनेर जान्न चाहेँ।
‘पहिलो दिन नासः द्यः (नाट्यश्वर) को पूजा गरेर लाखे ननीमै एक–डेढ घन्टा नाच्नुपर्छ। त्यसपछि जैसीदेवल र चिकमुगःमा तीन–तीनचोटि उफ्रिन्छ। यसरी उफ्रिनुको अर्थ टोलवासीहरूले कुनै पनि संकट वा महामारी झेल्नु नपरोस् भनेर हो,’ राजीवले बिस्तार लगाए।
‘त्यो दिन लाखेले सबभन्दा पहिला येँगल टोलको केबछेँ चोकमा गएर राजभण्डारीको घरबाट पूजा लिनुपर्छ। त्यहाँको राजभण्डारी खलकले लाखे आजुको मुखौटामा सुन र हीरा चढाएको थियो रे। त्यसैको सम्मानमा पहिलो पूजा उनीहरूबाटै लिने चलन चलेको हो।’
सुन र हीरा भनेपछि मेरा पनि आँखा चम्के र सोधेँ, ‘के साँच्चै लाखेको मुखौटामा सुन र हीरा जडिएको छ?’
‘त्यो कहाँ अहिलेको कुरा हो र!’ राजीवले आफ्नो दाहिने हात तन्काएर माथिसम्म लगे र भने, ‘वर्षौं अगाडिको कुरा।’
‘त्यो मुखौटा त होला नि?’
‘त्यो पनि छैन, हरायो रे।’
‘कसरी हरायो?’
‘त्यो त हामीलाई पनि थाहा छैन,’ उनले भने, ‘त्यो हराएपछि नै अहिलेको मुखौटा लगाउन थालेको भनिन्छ। यो लगाउन थालेको पनि मेरो हजुरबाको बाको पालामा हो। कम्तिमा सय वर्ष त भयो होला।’
सिंहासनमा राखिएको मजिपा: लाखेको मुखौटासँग श्रीलाखे आजु गुथीका मूल नाइके राजीव रञ्जित (बायाँ)। तस्बिर: राजीव रञ्जितको फेसबुकबाटत्यसै दिन बेलुकी लाखे ‘उपाकू’ मार्गमा नाच्दै हिँड्छ। उपाकू मार्ग भनेको मरेका मान्छेहरूका नाममा बत्ती बाल्दै हिँड्ने बाटो हो, राजीवले भने, ‘बत्ती बाल्दै हिँड्नेलाई नगरका दोबाटो वा चौबाटो चोकमा भूतप्रेतबाट जोगाउन मजिपाः लाखे सँगसँगै हिँडेको विश्वास गरिन्छ। यो बेला मजिपाः लाखेले बत्ती बाल्न आउनेलाई ‘तिमीहरू डराउनुपर्दैन, म अगाडि अगाडि छु’ भन्नुहुन्छ रे।’
उपाकू मार्गमा लाखे नाच्दै हिँड्नुको अर्को कारण पनि हुनसक्छ।
यो बाटो काठमाडौं सहरको लिच्छविकालीन सीमानामा पर्छ। प्राचीन सीमानामा लाखे नाच्दै हिँड्नुले सहरको सुरक्षासँग उसको सम्बन्ध झल्काउँछ। माथि लाखे उत्पत्तिका कथाहरूबाट हामीले के थाहा पायौं भने, लाखेलाई सहरको सीमाबाहिर क्षेत्रपालका रूपमा तैनाथ गरिएको थियो र उसले त्यहाँ बसेर कुनै पनि नकारात्मक शक्तिलाई नगरभित्र छिर्न नदिने बाचा गरेको थियो। त्यही बाचाअनुरूप आज पनि लाखेहरू सीमाबाहिर बसेर सहरको रक्षा गरिरहेका छन् भन्ने संकेत मजिपाः लाखेको उपाकू यात्राले दिन्छ।
येँया पुन्हीको एक साताको अवधिमा ऊ हरेक दिन हनुमानढोका दरबारमा नाच्दै हाजिर हुन जानुपर्छ। यसबीच कुनै टोल वा घरपरिवारले आमन्त्रण गरेको छ भने त्यहाँ पनि नाच्न जान्छ। लाखेलाई घरमा बोलाएर नचायो र पूजा गर्यो भने मुद्दामामिला छिटो टुंगिन्छ र परिवारमा आइपरेको दुःखसंकट दूर हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ।
कुमारी रथयात्रामा बाटो देखाउँदै, भीड पन्छाउँदै, अगाडि अगाडि नाच्दै हिँड्ने लाखे त तपाईंहरूले देख्नुभएकै होला! ऊ मजिपाः लाखे नै हो। तीन दिनको रथयात्रामा ऊ हरेक दिन रथको अगाडि अगाडि नाच्दै हिँड्छ।
येँया पुन्ही (इन्द्रजात्रा) को अन्तिम दिन यसिं ढालेपछि मजिपाः लाखेलाई लाखेघर भित्र्याइन्छ।
त्यसको दुई–तीन दिनपछि भव्य पूजा गरेर नासः द्यः (नाट्यश्वर) लाई रांगाको बलि चढाइन्छ। जात्रामा समावेश भएकाहरूलाई समय् बजी र भोज खुवाइन्छ। यही दिन रांगाको हरेक भागको मासु पकाएर लाखे आजुका नाममा भण्डार कक्षमा चढाउने चलन छ। राति सबै मान्छे मस्त निद्रामा रहेका बेला लाखे आजु र अरू लाखेहरू भण्डार कक्षमा आएर भोज खान्छन् भन्ने स्थानीयहरू विश्वास गर्छन्।
‘त्यो रातभरि लाखेघरको भण्डारकक्षबाट अनेक आवाज आउँछ रे,’ राजीवले भने, ‘कसैले पनि त्यहाँ गएर हेर्न हुँदैन।’
भोलिपल्ट लाखेलाई चढाइएको मासु प्रसाद बाँड्ने चलन छ र यही दिन मजिपाः लाखेको रातो मुखौटालाई ढुंगाको गोप्य सन्दुकभित्र बन्द गरिन्छ।
र, लाखेको कोठामा साँचो लगाइन्छ।
अँध्यारो कोठाभित्र, ढुंगाको सन्दुकभित्र, एक्लै चुपचाप बस्दा मजिपाः लाखे के सोच्छ होला? के सम्झन्छ होला? के गुनगुनाउँछ होला?
तपाईंहरूले कहिले लाखे गुनगुनाएको सुन्नुभएको छ?
मैले सुनेको छु।
ऊ भन्छ —
‘म मानव होइन।
म दानव पनि होइन।
म मानव हुन नसकेको दानव हुँ।
म दानव हुन नसकेको मानव हुँ।
म लाखे हुँ।’
सिंहासनमा मजिपा: लाखेको मुखौटा। तस्बिर: राजीव रञ्जितको फेसबुकबाट
गथामुग: चह्रेको साँझ पाटनमा मिप्वा: लाखे नाच प्रदर्शन गरिँदै। तस्बिर स्रोत: सुप्रिन्स शाक्य(यो स्टोरी पहिलोपटक २०७८ भदौ २२ गते प्रकाशित भएको थियो।)
