फुटबल खेल शारीरिक व्यायाम मात्र नभएर खेलाडीको वैयक्तिक कला उद्घाटन हुने रङ्गमञ्च पनि हो। त्यही भएर होला फुटबल विश्वमा सबभन्दा धेरै मानिसलाई मन पर्ने खेल बनेको।
विश्वकप र विश्व वरियताको मानकबाट हेर्ने हो भने फुटबलको वर्चश्व ल्याटिन अमेरिका र यूरोपले मात्र ओगटेका छन् तर यसको लोकप्रियताको मापन गर्ने हो भने फुटबल कल्चर युनिभर्सल भैसकेको छ।
कला मिश्रित सपाट खेल भएरै होला फुटबल बुझ्न कुनै भाषाको जरूरी छैन। फुटबल खेल सनातन संस्कृति जत्तिकै घुलनशील भैसकेका ब्राजिल , अर्जेन्टिना, उरूग्वेका खुट्टाले खेलुन् अथवा चिसो यूरोपका चिल्ला मान्छेले खेलुन् , अथवा खेलुन् उपनिवेशको चपेटामा परेर आफ्नो मातृभाषा समेत गुमाउनु परेका कतिपय ल्याटिन अमेरिका र अफ्रिकी गरिब देशका खुट्टाले , चाहे खेलुन्। लय मिलेको फुटबल खेलका अगाडी भाषा , रंग र भूगोल तपशिल ठहरिन्छ। त्यसैले त सारा विश्व एउटै आवेग र एउटै संवेगका साथ कुनै खेल हेर्न उत्सुक हुनु फुटबल बाहेक सायद अर्को खेलमा पाइन्छ होला । फुटबलको सर्वव्यापी स्वरूपकाबारे यो भन्दा धेरै भन्नु परेन।
अब कुरा गरौं फुटबल खेलका दौरान मैदानमा खेलाडी बीच हुने धक्कामुक्का , चोट , र बैमनस्यता।
चितुवा गतिमा बल नियन्त्रणका लागि मैदान चहार्नु पर्ने खेलाडीबीच हुने कतिपय धक्कार मुक्कालाई चाहिँ स्वभाविक रूपमा लिनुपर्छ , जस्तो हामीले कुनै सत्कर्म चिताएर पूजा , यज्ञ , भोज(भतेर इत्यादि गर्दा सकेसम्म सबैलाई मान मनितो सेवा सत्कार गर्ने कोसिस गर्दा गर्दै पनि कहिले काहीँ तलमाथि पर्न जान्छ , कसैलाई प्रसाद दिन बिर्सिएको हुन्छ, कसैले दोहोर्याएर प्रसाद खान्छ , भीडभाडमा कसैको दूध, अंखोरा हराउँछ , कसैका जुत्ता चप्पल हराउँछन्, साटिन्छन्। यस्ता छिटफूट कमजोरीहरू नियतबस नभइ हतारोले निम्त्याएका हुन् , हो त्यसैगरी फुटबलको मैदानमा दुई पक्षका बलशाली खेलाडीले आफ्ना लागि सही अवसरको खोजी गर्दा कसैको टाउको ठोकिन्छ, कसैका गोडा जुध्छन् , कसैको कपडा तानिन्छ।
यत्तिसम्म चाहिँ हामी दर्शकलाई नियतवश लाग्दैन। तर जब खेल भावना विपरीत कुनै खेलाडी, टिम वा सम्बन्धित देशको प्रतिनिधित्व गर्ने जो कोहिले देश भूगोलको हैसियतका आधारमा, आर्थिक हैसियतका आधारमा वा फुटबल खेलमै पनि आफूले विगतमा हासिल गरेको उपलब्धिका आधारमा यदि कुनै विश्वस्तरको खेलाडीरटीमबाट कुनै घमण्ड प्रकट भयो भने त्यसको नकारात्मक प्रभाव फुटबल खेलले भोग्नु भन्दा पहिलेनै दर्शक र खेल पारखीको नजरमा उक्त टिम (देश गिरिसकेको हुन्छ। भलै त्यस्ता हर्कतका लागि रेफ्रीले दिने सजाय एक ठाउँमा छँदैछ।
विश्वकप खेल्ने त्यस्ता जब्बर टोलीमा यस्ता खराब पक्ष सधै अपवादमा सिमित रहुन्, एउटा फुटबल प्रेमीको हैसियतले कामना छ। इतिहास खोतल्ने हो भने विश्वकप फुटबल, यसको आयोजना, आयोजक र सहभागिताका सन्दर्भमा कहिकतै विवादका बाछिटा नलागेका होइनन्। शक्ति राष्ट्रको सामरिक तुष्टि, अन्तर्राष्ट्रिय कुटनीतिक दाउपेच र रिसिबीका कारण विश्वकप पूर्णतया विवाद मुक्त देख्न त सकिएको छैन तर सन १९४० को दशकमा मच्चिएको दोस्रो विश्वयुद्धका कारणले केही संस्करण रोकिनु बाहेक अन्य संस्करणको अविछिन्न निरन्तरताले के प्रष्ट पार्दछ भने विश्वकपको भूमण्डलीकरण भइसक्यो।
अब फुटबल सामर्थ्य र कौशलको कुरा गरौं।
जबसम्म फुटबल भन्ने खेल सिमित खेलाडीको मात्र नभएर समग्र देशकै एउटा संस्कृति बन्दैन तबसम्म यसको स्वस्फूर्त क्षमता वृद्धि गफ मात्र हुनेछ, हो फूटबल विकासका लागि लगानी र निरन्तरता अनिवार्य सर्त हो तर लगाव बिनाको लगानीले मात्र विश्व मानकको परिणाम निकाल्न नसकिने रहेछ। त्यसो हुँदो हो त जत्तिपनि लगानी गर्न सक्ने धनी देशमा मात्र फुटबल कलाको थुप्रो लाग्नु पर्ने, विश्वको झण्डै एकतिहाइ जनसंख्या ओगटेका चीन र भारत जस्ता विशाल देशले विश्वलाई पुग्ने गरी फुटबल खेलाडी जन्माउनु पर्ने। त्यसो भएको छैन र हुन सक्दैन पनि किनकि त्यहाँ अझै फुटबल संस्कृति बनिसकेको छैन।
ब्राजिल अर्जेन्टिना लगायतका कयौं ल्याटिन अमेरिकी देशमा फुटबल उपल्लोस्तरको राष्ट्रिय पर्व जस्तै बनेको छ, त्यसैले त त्यो भेगका गरिब देश पनि फुटबलमा विश्व परिचित छ्न्।
युरोप भेगले फुटबललाई संस्कृति मात्र बनाएन यस खेलको व्यावसायिक प्रवर्द्धनमार्फत् विश्वभरका खेलाडीलाई मञ्च प्रदान गरेको छ। अफ्रिका भेग पनि फुटबलको साम्राज्यमा आफूलाई समाहित गराउने जमर्को गर्दै छ। एसियाली भेगबाट पनि जापान , दक्षिण कोरिया , इरान , लगायतका देशहरूले फूटबलमा आफ्नो शक्ति देखाउँदै छन् तर हाम्रो एसियाली यथार्थ फुटबलको विश्वमञ्चमा अझै निम्छरो नै छ। तर अब त्यो निम्छरो त्रास पनि रहेन किनकि साबिकको विश्व विजेता टोली जर्मनमाथि सनसनीपूर्ण जीत निकालेर जब्बर टोली जर्मनलाई समूह चरणबाटै घर फिर्ता पठाउने टोली पनि आखिर एसियाली देश दक्षिण कोरियानै बन्यो। उपाधि जीतको कुरा गर्दा यूरोप र दक्षिण अमेरिका हाबी भए पनि फुटबलको एउटा अति सुन्दर पक्ष के छ भने कतिखेर कुन चाहिँ महाशक्तिलाई कुन चाहिँ कमजोर ठानिएको टिमले पराजित गर्दै पत्तै हुँदैन। आखिर खेल न हो। त्यसैले असली नायकत्व त मैदानमा हुने ताजा भीडन्तमा मात्र निर्माण हुन्छ, इतिहास भनेको त हौसला जोगाइ राख्ने पुलिन्दा मात्र न हो।
माथि अलिकति संकेत गरिएको छ ९फुटबल कल्चरको०। हो जुन खेलले जुन देश वा महादेशमा प्रभुत्व जमाएको छ। त्यहाँ उक्त खेल जनजीवनका लागि एउटा संस्कृति जत्तिकै हुँदोरहेछ। जस्तो फुटबल ल्याटिन अमेरिका र यूरोपियन भेगमा यसको मादकताको चर्चा भै सक्यो, क्रिकेटको कुरा गर्दा अरू महादेशको दाँजोमा दक्षिण एसिया उर्बर बन्दै छ, भारत , पाकिस्तान , श्रीलंका, बंगलादेशको विश्वव्यापी पकडमा अब अफगानिस्तान र नेपाल पनि थपिँदै छन्।
व्यक्तिगत कौशल प्रदर्शन गर्ने मार्शल आर्ट , जिम्न्यास्टिक , ब्याडमिन्टन , टेबलटेनिस लगायतका छरितो खेलमा चीन , जापान , कोरिया भेग माहिर बन्दैछ , रग्बी जस्तो बलपूर्वक खेलिने खेलको कुरा गर्दा न्युजिल्यान्ड , अमेरिकी नाम अगाडि आउँछ , गल्फ , टेनिस जस्ता सम्भ्रान्त प्रतीत खेलदेखि , साईकिलिङ , मोटर रेसिङ , स्कि जस्ता साहसिक खेलका लागि पश्चिमी र धनी देश नै अगाडि छन। रैथाने खेलको त कुरा छोडौं विश्वव्यापी मान्यता पाएका र विश्वकप , ओलम्पिकजस्ता खेलकुद कुम्भ मेलामा सामेल हुने सयौं खेलहरूको कुरा गर्दा ती सबै खेलको प्रभाव विस्तार एकनाश छैन।
जहाँ जुन खेलको प्रभाव ज्यादा छ त्यहाँ उक्त खेलको संस्कृति स्थापित भएको पाइन्छ। त्यसैले एउटा सरल निचोड के निकाल्न सकिन्छ भने जसरी सामाजिक रहनसहन, भाषा संस्कृतिमा विश्व जगत बहुआयामिक छ हो त्यसैगरी जीवन पद्धतिको एउटा अव्यय खेलकुदमा त झन् अनेक आयाम नहुने कुरै भएन र अर्को सरल निचोड के पनि हो भने यो बहुआयामिक विश्वलाई एउटै आयाममा जोड्न सक्ने खेल यदि कुनै छ भने त्यो खेल हो फूटबल।
अब फेरि फुटबलकै कुरा गरौं र फुटबल विश्वकप चलिरहँदा नेपाली उत्साहको कुरा गरौं। हरेक चार वर्षमा आउने फुटबल विश्वमेलाको अवधिभरको कुरा गर्ने हो भने फुटबल मोह नेपालीको रगतमै घोलिइसकेको प्रतीत हुन्छ। तर विस्तारै सबै सामसुम। पहिले पनि चर्चा गरियो लगानीले मात्र कला प्रष्फूटन हुँदैन , पहिलो कुरा खेल संस्कृति जनस्तरमा घोलिनु पर्यो।लगानीकै कुरामा पनि हामी नेपालीले कुनै एउटा खेल विशेषका लागि धनी मुलुकको दाँजोमा गर्न सक्दैनौं , यस्तो यथार्थ नबुझ्ने सायद कम छौं।
त्यसैले अब हाम्रो फुटबल मोहको तरिका थोरै परिवर्तन गर्ने किरु फुटबललाई संस्कृति बनाउनु पर्छ भन्दैमा फुर्सद हुनासाथ सबैजना भकुण्डो बोकेर खेल्न निस्कनु पर्छ भन्न खोजेको होइन, बरू हाम्रो भर्चुयल मोहलाई कटौती गरी थोरै सिर्जनात्मक बन्ने हो भने फुटबल जागरण बढ्न सक्थ्यो किरु सामाजिक सञ्जालमा प्रकट हुने क्रिया प्रतिक्रियाहरू नियाल्ने हो भने स्पष्ट हुन्छ हाम्रो फुटबल मोह विश्वकपमा सहभागी जनाएका देशहरूको हाराहारीमा छ। तर कुराले चिउरा भिज्दैन भन्ने यथार्थ पनि बिर्सनु भएन। त्यसैले अब टोलस्तरमा, स्कुल, कलेज, क्लबहरूको माध्यमबाट फुटबलका चिल्ला पात उमार्न सक्यौं भने उनीहरूबाट कोही त निस्केला विश्वस्तरको खेलाडी।
नेपालको आर्थिक अवस्था भनेको छ फिट अग्लो मान्छेले जम्मा पाँच फीट लामो सिरक ओढ्नु पर्ने स्थिति जस्तै हो , जाडोले मुखसम्म छोप्न खोज्दा गोडा नाङ्गो हुने, गोडा छोप्न खोज्यो टाउको चिसै। अधिक लगानीको आशा गर्नु एउटा कुरा हो तर जापान, कोरिया चीनजस्ता देशहरूले फुटबलकै लागि भनेर रोडम्यापसहित अथाह लगानी गर्न सक्ने तागत हाम्रो देशको छैन। हामी छोटो सिरक ओढ्नु पर्ने बाध्यतामा जो छौं।
लगानीभन्दा पनि लगाव महत्त्वपूर्ण हो भन्ने कुराको पुष्टि गर्न विश्वकपमा सहभागिता जनाउन सफल कतिपय साना, गरिब र कम जनसंख्या भएका देशहरूको उदाहरण काफी छ। फुटबल ईतर क्रिकेटको कुरा गर्ने हो भने लागानी भन्दा ईच्छारशक्तिको कमालले काम गरेको नजिर नेपाल स्वयं छ। फुटबलको विश्वकपमा सहभागी हुन नसके पनि हाम्रै छिमेकी लगायत ठूलो अर्थतन्त्र भएका देशहरूले व्यापार गरेरै नाफा निकाल्दा हामी नेपाली भने नाफारहित उदार समर्थक बनिरहेका छौं। विश्वकपको मैदानमा नेपाली टोली नपुगे पनि प्रविधिको पहुँचका कारण विश्वकपका खेलहरू टेलिभिजनमार्फत् हाम्रा कोठा कोठामा पुगेका छन्। टेलिभिजन सेटमार्फत् देखेको फुटबल कला र उत्साह क्षणभरको मनोरञ्जन मात्र नभइ कला रूपान्तरणको प्रयोगशाला बन्न सकोस्।
प्रशिक्षक जोसे मोरिन्होले भनेका छन् नि फूटबल भावना र प्रतिभा मिसिएको खेल हो।हो, मोरिन्होले भनेझैं सबैलाई थाहा छ, भावनाविहीन फुटबल त रोबर्टहरू बीचको भीडन्तझैं हुन्छ होला। हाम्रो फुटबल सामर्थ्यको नाडी छाम्ने हो भने विश्वकप सहभागिता सपना अझै कैयौं वर्षसम्म छुन नसकिने जून जस्तै लाग्छ तै पनि हामी अन्य सहभागी देशहरूको समर्थक बन्ने होडमा उनीहरूकै जर्सिमा रंगीचंगी बनेका छौं। अझ नेपाल स्वयम् सहभागी भएको हुँदो हो त हाम्रो फुटबल उत्साहको भकुण्डोले सगरमाथा नाघ्ने थियो।
महान फुटबलर पेलेले भनेका छन् नि ब्राजिलियनको भोक, प्यास र निद्रा भनेकै फुटबल हो, उनीहरू फुटबलमै बाँच्दछ्न्। फुटबलबारे पेलेले गरेको यो उच्चतम भावा चेत अहिले ब्राजिलमा मात्र सिमित नभइ विश्व भर फैलिँदै छ। फुटबलको तरङ्गले हामीलाई पनि अझ छुन सकोस्।
कुनै पनि खेलाडी, टिम र देशको विश्व कप उपस्थिति छिचरो महसुस गर्न नपरोस्। जीतको उपलब्धिसहित महान् बन्ने प्रेरणा बोकेका सबै खेलाडी टिम र देशलाई शुभकामना अनि मलाई मन पर्ने देशका लागि विशेष शुभकामना।
