भुइँचालो कथाहामी धेरैले भुइँचालो बिर्सिसकेका थियौं, तर भुइँचालोले हामीलाई बिर्सेको रहेनछ।
लामो समयपछि काठमाडौंलाई केन्द्र बनाएर बुधबार बिहान भुइँचालो गयो। धक्का खासै ठूलो थिएन। तै निद्रामा मस्त धेरैलाई जगाउन पर्याप्त थियो।
तीन दशमलव ६ म्याग्निच्युडको धक्काले बिहान २ बजेर २३ मिनेटमा पनि अत्यायो। तत्कालै सामाजिक सञ्जाल तरंगित भयो। फोनफान चल्यो। फेरि भुइँचालो फर्किने डरले कति त निदाउनै सकेनन्।
भुइँचालो केन्द्र डल्लू आसपास रहेको राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्रले जनाएको छ। केन्द्र प्रमुख लोकविजय अधिकारी यसलाई २०७२ को गोरखा भुइँचालोकै परकम्प बताउँछन्।
काठमाडौंलाई नै केन्द्र बनाएर परकम्प नगएको एक वर्षभन्दा बढी भइसकेको थियो। एकाएक निद्रा बिथोल्न आइपुगेको यो खट्खट्बाट हामीले के बुझ्ने? के गोरखा भुइँचालोको तरंग सकिएको छैन? नसकिएको भए कति दिन रहन्छ? कि यो ‘अलार्म’ हो, काठमाडौंमुनि थुप्रिएको भुइँचालोको?
केन्द्र प्रमुख अधिकारीका अनुसार गोरखादेखि दोलखासम्म अहिले पनि भुइँचालो धक्का आउने क्रम जारी छ। अझ पहिलेभन्दा पाँच गुणा बढी छ।
‘हामीले २०७२ वैशाखअघिका तीन महिना र यसै वर्ष तीन महिनाको भुइँचालो मापन गरेका थियौं। त्यो बेलाभन्दा अहिले पाँच गुणा बढी छ,’ उनले बुधबार सेतोपाटीसँग भने, ‘भुइँचालोको संख्या र शक्ति घट्दै गए पनि धक्का जारी छ।’
हामीले अनुभव नगरे पनि स–साना धक्का खुसुखुसु गइरहेको केन्द्रको रेकर्डबाट देखिन्छ। एक महिनाअघि दोलखा केन्द्रविन्दु बनाएर ४.३ म्याग्निच्युडको भुइँचालो गएको थियो। त्यसको ४० दिनअघि दोलखालाई नै केन्द्र बनाएर ५.२ म्याग्निच्युडको धक्का आएको थियो। यसबीच दोलखा केन्द्र बनाएर सबभन्दा बढी भुइँचाला गए। सिन्धुपाल्चोक, नुवाकोट, रसुवा, रामेछाप लगायत केन्द्रविन्दु पनि छन्।
‘काठमाडौंबाहिर त गएका गयै थिए, यहाँ हामीले चाल नपाएका मात्र हौं,’ अधिकारीले भने, ‘काठमाडौं नै हल्लाउने गरी नआएको भने झन्डै एक वर्षजति भएको थियो।’
करिब १० हजार जनाको ज्यान लिएको गोरखा भुइँचालोको ३५ महिनापछि पनि निरन्तर धक्का आउनुको कारण के?
गोरखा भुइँचालोलाई ‘अधकल्चो भुइँचालो’ भनिन्छ। यो ७.८ म्याग्निच्युडको थियो। हामीले भोग्दा धेरै जनधन क्षति भए पनि भुइँचालोको शक्ति पूरै निख्रिएको थिएन। भूगर्भविद्का अनुसार ठूलो धक्का आउँदा चुरे फेदमा जमिन चिरा परेर शक्ति निष्कासन हुनुपर्छ।
सन् १२५५ र १९३४ को भुइँचालोले चुरे फेदको बर्दिबासमा चिरा पारेको फेला परेका छन्। सन् १५०५ मा पश्चिम नेपालमा गएको भुइँचालो दरार पनि कञ्चनपुरको मछडी खोलाछेउ फेला परेको दाबी गरिएको छ। यी ८ म्याग्निच्युडभन्दा ठूला भुइँचाला हुन्।
गोरखा भुइँचालोमा भने त्यस्तो भएन। यसको तरंग काठमाडौं हुँदै दोलखासम्म पुग्यो, तर चुरे फेदको जमिन चिरा पार्न सकेन।
त्यो बेला जमिन चिरा परेको भए सम्भवतः गोरखा भुइँचालोको असर पूरै निख्रिन्थ्यो। हामीले यति लामो समय झट्का खाइरहनुपर्ने थिएन।
२०७२ को भुइँचालो त्यति शक्तिशाली हुँदाहुँदै अधकल्चो हुनुको कारण के त?
यो प्रश्नको जवाफ बेलायतको अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका भूगर्भ वैज्ञानिक जन इलियट र उनका सहकर्मीले दिएका छन्। अन्तर्राष्ट्रिय जर्नल ‘नेचर जियोसाइन्स’ मा छापिएको उनीहरूको लेखले वैशाख १२ को भुइँचालो तरंग कहाँ पुगेर अड्कियो भनी व्याख्या गरेको छ।
गोरखा र सिन्धुपाल्चोक केन्द्रविन्दु बनाएर गएका भुइँचालो तरंग काठमाडौंको दक्षिणी भू–सतहभन्दा ११ किलोमिटर तल अड्किएर बसेको उक्त जर्नलमा छ। त्यो चिरा सतहसम्म आइनपुग्नु र त्यसको शक्ति काठमाडौंमुनि थुप्रिनुले यो क्षेत्र अहिले पनि भुइँचालो जोखिममा छ भनी इलियटले उल्लेख गरेका छन्।
खानी तथा भूगर्भ विभागका वैज्ञानिक यसको पुष्टि गर्छन्।
विभागले भुइँचालो गएको केही साताभित्रै नेपालका विभिन्न ठाउँमा राखिएका जिपिएस स्टेसनबाट तथ्यांक निकालेको थियो। जिपिएस आँकडाअनुसार भुइँचालो दरार काठमाडौंको दक्षिणी भू-सतहमुनि अड्किएको देखियो।
यसलाई सरल तरिकाले बुझ्न कपडा उधारेको उदाहरण लिउँ।
तपाईंले कपडाको थान च्यातेको देख्नुभएकै होला। कपडा उधार्दा सुरुमा अलिकति च्यातिन्छ, बाटो बनेपछि धर्रर उध्रिँदै जान्छ। कपडा उध्रिने शक्तिलाई भुइँचालो तरंग मान्ने हो भने त्यो काठमाडौंमुनि आएर अड्कियो। र, त्यहाँबाट दक्षिण सर्न सकेन। दक्षिण सरेर चुरे फेदसम्मै पुगेको भए अझै भयावह भुइँचालो जान सक्थ्यो। बीचमै अड्कियो, ठूलो जनधन क्षति टर्यो। भविष्यलाई खतराको घन्टी बनेर त झुन्डिएकै छ।
अर्को वैज्ञानिक अध्ययनले पनि गोरखा भुइँचालोले मध्य–नेपालको भूकम्पीय जोखिम नटरेको देखाएको छ। काठमाडौंसमेत पर्ने यस क्षेत्रमा ८ म्याग्निच्युडभन्दा ठूलो भुइँचालो जाने सम्भावना कायम रहेको अध्ययनको निष्कर्ष छ।
अमेरिकाको नेभादा विश्वविद्यालयका प्राध्यापक स्टेभन वेस्नोस्की, जापानको हिरोशिमा विश्वविद्यालयका याशुहिरो कुमाहारा र त्रिभुवन विश्वविद्यालयका दीपक चाम्लागाइँले यो अध्ययन गरेका हुन्।
बर्दिबासदेखि बुटवलसम्मका भूकम्पीय अवशेषमा आधारित उनीहरूको शोधपत्र ‘अर्थ एन्ड प्लानेटरी साइन्स लेटर्स’ मा प्रकाशित छ। उनीहरूका अनुसार मध्य–नेपाललाई केन्द्र बनाएर सन् १२५५ मा ८ म्याग्निच्युडभन्दा ठूलो भुइँचालो गएको थियो। त्यसयता त्यति नै ठूलो भुइँचालो नगएको ७६१ वर्ष भइसकेको छ। वैशाख १२ को भुइँचालो मध्य–नेपालमै गएको हो, तर ७६१ वर्षदेखि थुप्रिएको शक्ति ७.८ म्याग्निच्युडले निष्कासन गर्न नसक्ने उनीहरुको भनाइ छ।
के बुधबार बिहानको झट्का त्यही काठमाडौंमुनि थुप्रिएको भुइँचालोबाट फुस्किएको शक्ति हो?
‘हुनसक्छ,’ भूगर्भविद् सुधीर रजौरी भन्छन्, ‘अहिले पनि जिपिएसबाट हेर्दा त्यो शक्ति जस्ताको तस्तै छ। दक्षिण सरेको छैन। त्यो कहिले निष्कासन हुन्छ र भुइँचालोको झट्का कहिले बन्द हुन्छ यसै भन्न सकिन्न।’
यो शक्ति कसरी ‘रिलिज’ (निष्कासन) होला त भन्ने प्रश्नमा नेपाली भूगर्भ वैज्ञानिकले चार सम्भावना देखाउँदै आएका छन्।
पहिलो, अड्किएको चिरा विस्तारै फुक्दै जानेछ र सानो–सानो भुइँचालोबाट शक्ति ‘रिलिज’ हुनेछ। काठमाडौं र वरपर क्षेत्रमा केन्द्रविन्दु बनाएर जाने स–साना भुइँचालाले यहाँ गाँठो परेको चिरा उधार्दै चुरे फेदसम्म पुर्याइदिन सक्छ।
यसो भइदिए साना म्याग्निच्युडका भुइँचाला लामो समय गइरहनेछन्। बुधबार बिहानको धक्का त्यसैमध्ये एक हुनसक्छ। यही गतिमा शक्ति निख्रिन धेरै वर्ष लाग्न सक्छ, तर कम जोखिमपूर्ण हुन्छ।
दोस्रो, वैशाख १२ को जस्तै अर्को धक्का आएर गाँठो परेको चिरा एकैचोटि चुरे फेदमा पुर्याइदिनसक्छ। र, भएभरको शक्ति एकैचोटि ‘रिलिज’ हुनसक्छ।
जिपिएसबाट प्राप्त तथ्यांकअनुसार काठमाडौंमुनि अड्किएको चिरालाई चुरे फेदसम्म पुग्न लगभग ७ म्याग्निच्युडकै धक्काको खाँचो पर्छ। यसको अर्थ, त्यो बराबरको शक्ति भू–सतहमुनि जम्मा भएर बसेको छ भन्ने हो।
यति ठूलो शक्ति एकैचोटि बाहिर आउनु जोखिमपूर्ण हुनेछ। बेलायती वैज्ञानिक जन इलियटले आफ्नो शोधमा यही अवस्था खुलाउँदै काठमाडौंमा ‘अर्को ठूलो भुइँचालो जोखिम’ देखाएका छन्। उनले भनेजस्तो एकैचोटि ठूलो भुइँचालो जान्छ भन्ने ठोस आधार केही छैन। बरु नेपालको भुइँचालो इतिहासले यसरी जम्मा भएको शक्ति स–साना धक्काबाट लामो समय लगाएर ‘रिलिज’ हुने सम्भावना बढी देखाउने भूगर्भविद् बताउँछन्।
तेस्रो, काठमाडौंमुनि अड्किएको शक्ति न एकै धक्कामा घिटिक्क बाहिर आउनसक्छ न त लामो समय लगाएर विस्तारै फुक्दै जानेछ। बरु पिप भरिएको पिलोजस्तो ५०–६० किलोमिटर तलसम्म गुजुल्टिँदै बस्छ र केही समयपछि बाहिर आउँछ।
जमिनको निकै गहिराइसम्म गुजुल्टिएको शक्ति बाहिर आउँदा त्यसले ल्याउने कम्पनको मात्रा कम हुन्छ। २०४५ को भुइँचालो यसैगरी निकै तलबाट आएकाले कम क्षति भएको थियो।
चौथो, अन्य क्षेत्रमा ठूलो भुइँचालो जाँदा त्यही बेला यहाँ जम्मा भएको शक्ति स्वतः बाहिर निस्कन्छ र खतरा टर्छ। उदाहरणका लागि, नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा पाँच सय वर्षदेखि ८ म्याग्निच्युडभन्दा ठूलो भुइँचालो गएको छैन। त्यहाँ रन्किएर बसेको पिलो निचोरिँदो त्योसँगै काठमाडौंमुनि जम्मा भएको शक्ति बाहिर आउनसक्छ।
‘भूगर्भ वैज्ञानिकहरूले विभिन्न परिस्थिति विश्लेषण गरेर अनुमान गर्ने हुन्, कहिले के हुन्छ यसै भन्न सकिन्न,’ अधिकारी भन्छन्, ‘नेपाल त्यसै पनि भुइँचालोको उच्च जोखिममा पर्ने देश हो। यहाँ यस्ता धक्का खुसुखुसु आइरहनुलाई सामान्य मान्नुपर्छ।’
'हामीकहाँ भुइँचालो जोखिम छ, जुनसुकै बेला जे पनि हुनसक्छ भनी तयार बस्नु नै बुद्धिमानी हो,' उनले भने।
