कञ्चनपुरको भीमदत्तनगरपालिका–१९ बागफाँटास्थित चौधर नदीको छेउमा ४८ वर्षीय धनीराम लुहार घर बनाउँदै गरेको अवस्थामा भेटिए। दस वर्ष हलिया बसेपछि विसं २०६५ मा मुक्त भएका धनीरामले बितेको एक दशकमा पनि अरुको घरमा काम गरेर परिवारको जोहो गरेको अनुभव सुनाए।
‘साहुबाट लिएको ऋण तिर्न नसक्दा बुवाले जीवन नै अरुको घरमा काम गरेर बिताउनुपर्यो’, धनीरामले भने, ‘सरकारले मुक्त हलिया पुनर्स्थापना प्याकेज ल्याए पनि त्यो दीर्घकालीन छैन।’
बागफाँटामा पुनर्स्थापना कार्यक्रमअन्तर्गत हाल ३५ परिवारका लागि दुईकोठे घर निर्माण कार्य अन्तिम चरणमा पुगेको छ। भूमि सुधार कार्यालय कञ्चनपुरले मुक्त हलियालाई घर बनाउन प्रतिपरिवार रु २५ हजार दिएको छ। तर उक्त रकमले घर बनाउन अपुग भएको मुक्त हलियाको दु:खेसो छ।
‘जस्ता र छानाका लागि दातृ निकायले सहयोग नगरेको भए बासका लागि पनि समस्या हुन्थ्यो’, लुहारले भने, ‘बसोबासको प्रबन्ध त जेनतेन भयो तर गाँसका लागि फेरि भौतारिनुपर्ने अवस्था छ।’
उनले मुक्तहलिया बस्तीमा शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, सडक सञ्जालजस्ता पूर्वाधार नहुँदा अझ समस्या बल्झिएको बताए।
‘गाँसका लागि हामीले फेरि अरुको काम ताक्नुको विकल्प छैन’, उनले भने, ‘सरकारले मुक्त हलियाका लागि रोजगारी र सीपमूलक तालिम दिएमात्रै परनिर्भरता हट्न सक्छ।’
सरकारले फेरि हलियालाई सहरी क्षेत्रको छेउछाउमा राख्नुको सट्टा नदीको छेउमा ल्याएर राखेको भन्दै उनले बाढीको समस्याबाट मुक्त गराउन मागसमेत गरे।
‘नौ धुर जग्गामा घर बनाएर परिवारलाई त ओत लगाउने ठाउँ हुँदैछ’, लुहारले भने, ‘आयमूलक प्याकेज नदिएसम्म हलियाको अवस्था उस्तै रहने निश्चित छ।’
त्यसैगरी स्थानीय वीरराम लुहारले पनि पुनर्स्थापना गर्न राज्यले उचित सम्बोधन नगरेको गुनासो पोखे।
‘थोरै जग्गा र अपुग रकम दिँदा घर पूरा नहोला भन्ने चिन्ताले आफैं निर्माणमा लागेका छौं’, उनले भने, ‘छाक टार्न कहाँ जाने ? के गर्ने भन्ने चिन्ता हटेको छैन।’
त्यसैगरी पुनर्स्थापना बस्तीका १४ वर्षीया राधिका दमाइले बस्तीमा कुनै सुविधा नपाएको बताइन्।
‘सडक सञ्जाल राम्रो नहुँदा दिनहुँ खोला तरेर स्कुल जान्छु’, कक्षा ६ मा अध्ययनरत दमाइले भनिन्, ‘देशका धेरै परिर्वतन आयो भन्छन् तर कहाँ आयो थाहा भएन।’
कञ्चनपुरमा रहेका दुई हजार ५१६ मुक्तहलियामध्ये अहिले एक हजार ८१० परिवारको पुनर्स्थापन भइरहेको छ भने ७०६ परिवारको पुनर्स्थापना बाँकी रहेको राष्ट्रिय हलिया मुक्ति समाज कञ्चनपुरले जनाएको छ। मुक्त हलियालाई चार वर्गमा वर्गीकरणसमेत गरिएको छ।
