हामी नेपाली जनताले वर्षौंदेखि एउटै गुनासो गरिरहेका छौं— हाम्रा नेताहरूले देश बनाएनन्, भनेका कुरा पूरा गरेनन्, भ्रष्ट भए।
हरेक चुनावमा हामी नयाँ आशा बोक्छौं। तर केही समयपछि फेरि पहिलेकै जस्तो निराशाले मन घेर्छ।
हामी सिधै नेतालाई दोष दिन्छौं, उसको नियतमा प्रश्न उठाउँछौं। तर, के यो समस्याको जड साँच्चै नेता आफैमा मात्र छ त? वा, यसका पछाडि अझ गहिरो, हामीले नदेखेको कुनै कारण छ?
मलाई लाग्छ, धेरैजसो अवस्थामा नेताको नियत जतिसुकै राम्रो भए पनि, उसको वरिपरिको 'घेरा' ले नै उसलाई सफल वा असफल बनाउन सक्छ। यो घेरामा नेतालाई सल्लाह दिने, खबर पुर्याउने र निर्णय गर्नमा असर पार्ने मान्छेहरू हुन्छन्। यही घेराका कारण नेताहरू जनताबाट टाढा हुँदै जान्छन् र आफ्नो काममा सुधार गर्न सक्दैनन्।
यो समस्या नेपालमा मात्र होइन, संसारका धेरै देशका नेताहरूले भोग्ने साझा समस्या हो।
आउनुहोस्, यसलाई उदाहरणसहित अझ सजिलो गरी बुझौं।
'घेरा' भित्रका मान्छे र 'बबल' बन्ने तरिकाः
नेताको वरिपरिको घेरा भन्नाले उनका नजिकका सल्लाहकार, आफन्त, पार्टी भित्रका समूहका मान्छे र आफ्नो फाइदा मात्र हेर्ने व्यापारी वा दलाललाई बुझ्न सकिन्छ। यो घेरा मान्छेका स्वभाव र सामाजिक सम्बन्धले बन्ने गर्छ।
मान्छे भएकाले नेतालाई पनि विश्वासिला सहयोगी चाहिन्छ। ठूलो पद र जिम्मेवारीको दबाबमा रहेका नेताहरू प्रायः आफ्ना पुराना साथी, नातेदार वा पार्टीका विश्वासिला मान्छेमा बढी भर पर्छन्। हाम्रो समाजमा 'आफ्नो मान्छे' भन्ने चलनले यसलाई अझ बलियो बनाएको छ।
मधुसूदन सुवेदी जस्ता विज्ञहरूले नेपालमा कसरी योग्यता हेर्नुभन्दा पनि नाता वा चिनजानलाई बढी महत्त्व दिइन्छ र यसले गर्दा कसरी सार्वजनिक ठाउँ र स्रोतमा पहुँच असमान भएको छ भनेर देखाएका छन्।
यो 'कम्फर्ट जोन' ले नेतालाई अनौपचारिक खबरमा बढी भर पर्न लगाउँछ, जसलाई सामान्यतया 'विश्वासिलो' मानिन्छ, तर अक्सर त्यो खबर पूरै सत्य हुँदैन वा छानेर मात्र दिइएको हुन्छ।
नेताको नजिक भएपछि वरिपरिका मान्छेहरूलाई ठूलो शक्ति, पहुँच र अवसर मिल्छ। यही कारण उनीहरू नेतालाई 'खुसी पार्ने' वा उनको 'मन अनुसार' चल्ने बानी बसाल्छन्। यसलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा 'अथोरिटी बायस' भनिन्छ, जहाँ मान्छेहरू ठूलो पदमा बस्नेको कुरालाई आँखा चिम्लेर विश्वास गर्छन् र प्रश्न गर्दैनन्। उनीहरू आफ्नो पद जोगाउन वा थप फाइदा लिन नेताको आलोचना गर्दैनन्, बरू चापलुसी गर्छन्।
इर्भिङ जेनिसले दिएको 'ग्रुपथिंक' भन्ने विचारले यही कुरा बुझाउँछ, जहाँ समूहभित्रका मान्छेहरूमा फरक कुरा भन्न डर लाग्छ र एउटा सामूहिक भ्रमको स्थिति बन्छ।
उदाहरणका लागि, अमेरिकी राष्ट्रपति जोन एफ. केनेडीका सल्लाहकारहरूको समूहमा सन् १९६१ मा 'बे अफ पिग्स' मा भएको आक्रमणको योजना बनाउँदा यही 'ग्रुपथिंक' हावी भयो। सल्लाहकारहरूले योजनाका कमजोरीलाई खुलेर चुनौती दिएनन्। राष्ट्रपतिलाई खुसी पार्न वा समूहको 'एकता' कायम राख्न चुप लागे। यसले गर्दा योजना भयानक रूपमा असफल भयो।
नेपालमा पनि राजनीतिक दलहरूभित्र 'दाइको जय' वा ठूला नेताले जे भने पनि समर्थन गर्ने चलन छ। यसले नेतालाई आफू सधैं ठीक छु भन्ने भ्रममा राख्छ र उनलाई आफ्नो काममा सुधार गर्ने मौका नै दिँदैन।
नेताको वरिपरिका स्वार्थी दलाल र भ्रष्ट सहकर्मीहरू पनि यसै घेराभित्र हुन्छन्। उनीहरूले नीतिगत निर्णयमा प्रभाव पारेर आफ्नो व्यक्तिगत फाइदा लिन्छन् वा व्यापारीहरूसँग मिलेर फाइदा उठाउँछन्। ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनल (२०२४) को भ्रष्टाचार सूचकांक मा नेपालको स्थान तल हुनुले यस्ता 'क्रोनिजम' र 'पेट्रोनेज' (नातावाद र कृपावाद) को व्यापकता देखाउँछ। यस्ता मान्छेहरूले नेतालाई झुटा कुरा सुनाएर वा लोभ देखाएर आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न गलत सल्लाह दिन्छन्, जसले नेताको निर्णयलाई बिगार्छ।
जनतासँगको दुरी: 'बबल' भित्रको अँध्यारो वास्तविकता
जब नेता वरिपरिका यस्ता मान्छेले घेरिन थाल्छन्, तब एउटा नदेखिने 'बबल' (बुलबुला वा घेरा) बन्छ। यो बबलले नेतालाई वास्तविक जनता र उनीहरूका समस्याहरूबाट पूरै टाढा बनाउँछ।
खबर छानेर दिने (सूचना फिल्टरिङ) यो बबलको सबभन्दा खतरनाक पक्ष हो। वरिपरिका मान्छेहरूले नेतालाई राम्रो कुरा मात्र सुनाउँछन् र समस्या, गुनासो वा आलोचनाका कुरा लुकाएर वा दबाएर मात्र बताउँछन्। मनोवैज्ञानिक रूपमा, नेता 'कन्फर्मेसन बायस' को सिकार हुन सक्छन्। उनीहरू आफ्नो सोचाइलाई पुष्टि गर्ने जानकारीमा मात्र विश्वास गर्छन् र अरू कुरालाई बेवास्ता गर्छन्। यसले नेतालाई जनता खुसी छन् भन्ने भ्रममा राख्छ र उनलाई वास्तविक समस्याहरूको गम्भीरताबारे थाहा नै हुँदैन।
इतिहास साक्षी छ, यस्तो खबर छानेर दिने बानीले कति ठूला साम्राज्यहरूलाई पनि डुबाएको छ। शीतयुद्धका अन्तिम समयमा, सोभियत नेताहरूलाई उनीहरूका आन्तरिक मान्छेले पश्चिमी देशहरूको आर्थिक शक्ति र प्रविधि विकासबारे सही जानकारी दिन मानेनन्। नेताहरूलाई सधैं 'सबै ठीक छ' भन्ने खबर मात्र दिइन्थ्यो, जसले अर्थतन्त्र सुधार्न आवश्यक कदम चाल्न ढिलाइ गर्यो र अन्ततः सोभियत प्रणालीलाई नै कमजोर बनायो।
नेपालमै पनि, स्थानीय विकासका कामहरू हेर्न जाँदा नेताहरूलाई सधैं 'सफा' र 'व्यवस्थित' ठाउँमा मात्र लगिन्छ। काममा भइरहेका वास्तविक समस्याहरू (जस्तै, गुणस्तरहीन काम, ठेकेदारको लापरबाही, जनताको गुनासो) देखाइँदैन। कर्मचारी वा स्थानीय कार्यकर्ताले नेतालाई 'खुसी पार्ने' उद्देश्यले यथार्थ लुकाउँछन्, जसले नेतालाई काम सफल भइरहेको भ्रम सिर्जना गर्छ।
जब नेताले जनताको वास्तविक पीडा र दुःख सिधै अनुभव गर्न पाउँदैनन्, तब उनीहरूमा भावनात्मक दुरी बढ्छ। यसलाई 'एम्प्याथी ग्याप' भनिन्छ, जहाँ नेताले जनताको सोचाइ र भावना बुझ्न सक्दैनन्। उनीहरूले समस्यालाई कागजमा लेखिएको तथ्यांकका रूपमा मात्र हेर्छन्। त्यसको मानवीय पक्ष महसुस गर्दैनन्।
उदाहरणका लागि, दुर्गम गाउँका जनताले खानेपानीको लागि भोग्ने दुःखलाई नेताले कागजमा 'यति प्रतिशत काम पूरा भयो' भनेर मात्र बुझ्न सक्छन्, तर त्यसको वास्तविक सास्ती बुझ्दैनन्। किनकि उनलाई त्यो कुरा सिधै सुनाइँदैन। प्राकृतिक विपत्तिका बेला नेताको भ्रमणमा पनि यही कुरा देखिन्छ। उनीहरूलाई व्यवस्थित रूपमा 'सुरक्षित' ठाउँमा मात्र लगिन्छ र दुःखमा परेका जनतासँगको सिधा कुराकानी कम गरिन्छ।
यसका असरहरू
नेताको वरिपरिको यो 'बबल' ले नेताको काम गर्ने क्षमतामा मात्र होइन, देशको शासन व्यवस्था र लोकतन्त्रमा समेत ठूलो असर पार्छ। जब नेतालाई वास्तविक कुरा र जनताको आवश्यकता थाहा हुँदैन, तब उनले लिने निर्णयहरू गलत हुन्छन्।
नातावाद र कृपावाद यसका मुख्य कारण हुन्।
नेताका नजिकका व्यक्तिहरू वा पार्टीका कार्यकर्ताहरूलाई योग्यताभन्दा बढी व्यक्तिगत चिनजानका आधारमा ठूला पदमा राखिन्छ। दक्षिण एसियाली देशहरूमा 'क्रोनिजम क्यापिटालिज्म' भन्ने चलन व्यापक छ, जहाँ नेताका नजिकका मान्छेहरूलाई नै ठूला ठेक्कापट्टा, लाइसेन्स वा पैसासँग जोडिएका सुविधाहरू दिइन्छ। यसले गर्दा अयोग्य मान्छेहरूले महत्त्वपूर्ण निर्णय लिने र देशको अर्थतन्त्रलाई नोक्सान पुर्याउने काम गर्छन्।
नेपालमा पनि विभिन्न आयोग र समितिमा गरिएका कतिपय नियुक्तिहरूमा योग्यताभन्दा नेतासँगको व्यक्तिगत निकटतालाई बढी महत्त्व दिएको आरोप लाग्ने गरेको छ, जसले ती संस्थाहरूको कामलाई कमजोर बनाएको छ।
ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलको सन् २०२४ को भ्रष्टाचार सूचकांकमा नेपाल १०० मा ३४ अंक मात्रै पाएर १८० देशमध्ये १०७ औं स्थानमा छ। ५० भन्दा कम अंक आउने देशलाई बढी भ्रष्टाचार हुने देश मानिन्छ। यसले नेपालमा भ्रष्टाचारको समस्या गम्भीर रहेको देखाउँछ, जसको ठूलो हिस्सा नेताको वरिपरिका स्वार्थी मान्छे र गलत नीतिगत निर्णयसँग जोडिएको छ।
जब जनताले नेताबाट कुनै राम्रो नतिजा देख्दैनन् र नेता आफ्नो 'बबल' भित्रै खुसी भएको देखिन्छ, तब उनीहरूमा ठूलो निराशा पैदा हुन्छ। यो निराशाले लोकतन्त्र र यसका संस्थाहरूमाथिको विश्वास घटाउँछ। यसको नतिजा स्वरूप जनताले पुराना राजनीतिक दल र नेताहरूलाई छाडेर नयाँ वा 'विकल्प' खोज्न थाल्छन्, जसले देशमा राजनीतिक अस्थिरता र अन्योल बढाउँछ। लगातारको चाप्लुसी, गलत सल्लाह र नराम्रा काममा संलग्नताले नेताको नैतिकता र इमानदारीमा कमी आउँछ। यसलाई 'टक्सिक लिडरसिप' (नराम्रो नेतृत्व) को प्रभावका रूपमा पनि बुझ्न सकिन्छ।
'बबल' कसरी फोड्ने?
यो समस्या नेताको कमजोरी मात्र होइन, यसलाई सुधार्न समाजको बनावट र मान्छेको सोच दुवैमा काम गर्नुपर्छ।
पहिला त, नेताले आफू 'घेरा' भित्र पर्न सक्ने खतरा बुझ्नुपर्छ र त्यो घेरा तोड्ने हिम्मत गर्नुपर्छ। यसका लागि उनले आफ्नो कामको समीक्षा गर्नुपर्छ र कडा निर्णय लिन सक्नुपर्छ। नेताले आफ्नो गल्ती लुकाउने बानी त्यागेर आलोचना सुन्ने र सिक्ने मौकाका रूपमा लिनुपर्छ। साथै, 'डेभिल्स एड्भोकेट' (फरक विचार राख्ने मान्छे) को भूमिकालाई बढावा दिनुपर्छ, जसले समूहभित्र पनि फरक र आलोचनात्मक कुरा राख्न सक्छ।
यसैगरी, 'आफ्नो मान्छे' भन्ने चलन त्यागेर सल्लाहकार, कर्मचारी र अरू महत्त्वपूर्ण पदहरूमा योग्यता, क्षमता र इमानदारीलाई मात्र आधार बनाउनुपर्छ। फरक फरक क्षेत्रका विज्ञहरूलाई सल्लाहकारमा राख्दा 'ग्रुपथिंक' (सामूहिक भ्रम) को सम्भावना कम हुन्छ र धेरैतिरबाट राम्रा विचारहरू आउँछन्।
सरकारका हरेक निर्णय, ठेक्कापट्टा र खर्चको विवरण जनताले सजिलै हेर्न मिल्ने गरी सार्वजनिक गर्नुपर्छ। सूचनाको हकलाई राम्रोसँग लागू गरी नागरिक समाज, सञ्चारमाध्यम र स्वतन्त्र अनुसन्धान गर्ने संस्थाहरूलाई नेताको वरिपरिका काममा निगरानी राख्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ। यसले 'बबल' भित्र लुकेका नराम्रा कामहरूलाई बाहिर ल्याउन मद्दत गर्छ।
त्यसैले जबसम्म नेताहरूले यो कठिन सत्य स्वीकार गर्दैनन् र आफ्नो 'बबल' फोड्ने हिम्मत गर्दैनन्, तबसम्म नेपालको राजनीतिमा साँचो अर्थमा 'नयाँ' केही हुने छैन। यो घेरा सफा गर्ने काम नेता आफैले सुरू गर्नुपर्छ। तर यसमा नागरिक समाज, सञ्चारमाध्यम र सचेत जनताको लगातारको खबरदारी, दबाब र साथ पनि उत्तिकै आवश्यक छ। नत्र, हामी आशा र निराशाको यो कहिल्यै नटुंगिने चक्रमा फसिरहनेछौं।
अन्तमा, नेताले आफ्नो घेराबाट बाहिर निस्केर जनतासँग सिधा कुराकानीका लागि समय निकाल्नुपर्छ। औपचारिक भेटघाटबाहेक पनि नियमित रूपमा जनताका बीचमा जाने, उनीहरूका गुनासो सुन्ने र समस्या समाधानका लागि प्रतिबद्धता जनाउने अभ्यास गर्नुपर्छ। प्रविधिको प्रयोग गरेर गुनासो सुन्ने प्रणाली अझ राम्रो बनाउन सकिन्छ, जसले नेतालाई छानेर नदिइएको जानकारी पाउन मद्दत गर्छ र जनतासँगको भावनात्मक दुरी घटाउँछ।
के हाम्रो नेतृत्व यो 'बबल' बाट बाहिर निस्केर जनताको आवाज सुन्न तयार छ?
(नवीन थापा राजनीतिमा रूचि राख्ने उधमशील युवा हुन्।)
-1746009348.jpg)
