भगवानको जन्म कसरी भयो होला?
यसको ठ्याक्कै जवाफ त सायद कसैलाई थाहा छैन। सामाजिक अध्येताहरूको अहिलेसम्मको खोजबिनका आधारमा हामी यतिसम्म अड्कल काट्न सक्छौं —
परापूर्वकालमा जब मान्छेसँग समेट्नु र साट्नुपर्ने अनुभवहरू बढ्दै गए, उनीहरूले ती अनुभवलाई कथाको ढाँचा दिए होलान्। पुस्ता–दर–पुस्ता कथा भन्दै जाँदा, लौकिक कथाले अलौकिक रूप धारण गर्यो होला। ती अलौकिक कथामा तिलस्मी पात्रहरू रचिँदै गए होलान्। ती तिलस्मी पात्रमा कतै सौर्य भरियो होला, कतै माया–जाल बुनियो होला। पछि कुनै सिर्जनशील कलाकारले आफ्नो कल्पनाको फूलबुट्टा भर्दै, मयुरी रङ छर्दै ती पात्रहरूलाई जीवन्त पारे होलान्।
यसरी मानवीय अनुभवबाट जागृत तिलस्मी र अलौकिक पात्र नै कतै मूर्तिका रूपमा ठडियो होला, कतै चित्रका रूपमा टाँसियो होला।
अनि, भगवान भनेर कहलिन थाल्यो होला।
समाज विकासक्रमसँगै सुरू भगवानको यो जन्म प्रक्रियाले आजपर्यन्त निरन्तरता पाइरहेको छ, कम्तिमा कीर्तिपुरको ‘प्यंगथाँ’ टोलमा, जहाँ चौध सय वर्ष पुरानो एउटा किम्बदन्तीको पात्रले भर्खरै मात्र भगवानको रूप धारण गरेको छ।
म कुरा गर्दैछु, ‘याकः मिसा’ अर्थात् एक्ली केटीको।
उनी पाटनको बुंगमतीस्थित रातो मच्छिन्द्रनाथको कथासँग जोडिएको कीर्तिपुरकी यस्ती पात्र हुन्, जसलाई प्यंगथाँका बासिन्दाले दुई साताअघि आफ्नो टोलको बहालमा मूर्ति बनाएर प्रतिस्थापन गरेका छन्। काठमाडौं महानगरपालिकाको १७ लाख ७५ हजार रूपैयाँ आर्थिक सहयोगमा रातो मच्छिन्द्रनाथसहित याकः मिसाको मूर्ति प्रतिस्थापन गरिएको हो।
काठमाडौंको सांस्कृतिक इतिहासमा याकः मिसाको मूर्ति बनाइएको र प्रतिस्थापन गरिएको यो पहिलो घटना हो।
परापूर्वकालदेखि भनिँदै–सुनिँदै आएको अलौकिक कथाका तिलस्मी पात्रहरूबाट भगवानको रूप धारण गर्ने उनी सबभन्दा पछिल्लो देवी हुन्। भन्नुको मतलब, याकः मिसा हाम्रो समाज र संस्कृतिले जन्माएको नयाँ भगवान हुन्।
आजको पुस्ताका लागि यो मूर्तिको खासै ठूलो महत्व नरहला। तर केही दशकपछि यही मूर्ति सबैका निम्ति ‘याकः मिसा देवी’ का रूपमा पुजिनेछ र यही मूर्तिले आफ्नो कथा पनि भन्नेछ। त्यसैले किम्बदन्तीको पात्रले कसरी भगवान रूप धारण गर्छ भनेर थाहा पाउन सामाजिक अध्येता लगायत हामी सबैका निम्ति यो राम्रो उदाहरण हो।
कीर्तिपुरको प्यंगथाँमा यही मंसिर १५ गते प्रतिस्थापन गरिएको याक: मिसा र रातो मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति। तस्बिर: सुदीप श्रेष्ठ/सेतोपाटीयो स्टोरीलाई मैले तीन खण्डमा बाँडेको छु —
पहिलो खण्डमा याकः मिसा को हुन् र उनी कसरी रातो मच्छिन्द्रनाथ अर्थात् बुंगद्यःसँग जोडिन पुगिन् भन्नेबारे चर्चा गर्नेछु। दोस्रो खण्डमा कसरी र कुन प्रक्रियाबाट कीर्तिपुरको प्यंगथाँमा याकः मिसाको मूर्ति प्रतिस्थापन गरियो भनेर भन्नेछु। र, आखिरी खण्डमा मूर्ति प्रतिस्थापनपछि उत्पन्न विवादको कुरा गर्नेछु।
पहिलो खण्ड – याकः मिसा र रातो मच्छिन्द्रनाथको प्रेमकथा
रातो मच्छिन्द्रनाथकी ‘प्रेमिका’ भनिने याकः मिसा किम्बदन्तीको पात्र मात्र होइन, उनी कीर्तिपुरकी एक जीवित सम्पदा हुन्।
तपाईंहरूलाई थाहा छ, आज पनि कीर्तिपुरको प्यंगथाँमा एक महिला छिन्, जसलाई हरेक वर्ष रातो मच्छिन्द्रनाथको जात्रा बेला पूजा गरिन्छ?
ती महिलाको नाम लक्ष्मीकुमारी महर्जन हो। उमेर– ७२ वर्ष।
तपाईंहरूले कीर्तिपुरमा उमा–महेश्वरको मन्दिर देख्नुभएको छ?
बाघभैरव नाघेर उकालो लागेपछि कीर्तिपुर डाँडाको सबभन्दा उचाइमा पर्छ उमा–महेश्वर। यहाँबाट काठमाडौं उपत्यकाको पर–परसम्म मज्जाले देखिन्छ। तर मैले देखाउन खोजेको लक्ष्मीकुमारीको घर यहाँ होइन। यो त मैले ठाउँ चिनाउन मात्र भनेको।
तपाईंहरू जसै उमा–महेश्वरका ४६ खुड्किलानिर पुग्नुहुन्छ, त्यो खुड्किला चढ्ने कष्ट नगरी त्यहाँबाट ४६ पाइलाजाति सोझै अगाडि बढ्नुस्। बाटोको देब्रेपट्टि साँघुरो गल्ली छ जसले एउटा सानो बहालमा पुर्याउँछ। त्यसैलाई ‘प्यंगथाँ’ भनिन्छ।
यही प्यंगथाँमा हो लक्ष्मीकुमारीको घर, जसलाई रातो मच्छिन्द्रनाथको ‘ससुराली’ भनिन्छ।
यहाँ अहिले पनि लक्ष्मीको पुर्ख्यौली घर छ, तर अचेल उनी आफ्ना दाजुभाइसँग कीर्तिपुरको नयाँबजार बस्छिन्।
रातो मच्छिन्द्रनाथको रथ लगनखेलबाट तानेर जावलाखेल लैजानुभन्दा चार दिनअघि मूलपुजारी (पानेजु) खाली खुट्टा हिँडेरै प्यंगथाँ आउँछन् र लक्ष्मीकुमारी अर्थात् मच्छिन्द्रनाथकी जीवित ‘प्रेमिका’ लाई फूल र प्रसाद चढाउँछन्।
लक्ष्मीले प्रसाद लिइसकेपछि उनकै खलकका अरू कुमारी कन्याहरूले लिने चलन छ। त्यसपछि कीर्तिपुरका अन्य महर्जन समुदायका अविवाहित केटीहरू यो विधिमा सरिक हुन पाउँछन्।
प्यंगथाँकी कुमारी कन्यालाई मच्छिन्द्रनाथकी प्रेमिका मान्ने चलन रथयात्रा जत्तिकै पुरानो भएको जनविश्वास छ। यो जात्रा कम्तिमा चौध सय वर्ष पुरानो हो भन्ने मान्यता छ।
लक्ष्मीले पहिलोपटक मच्छिन्द्रनाथको नामबाट फूल—प्रसाद लिँदा जम्मा १० वर्षकी थिइन्। त्यसयता ६२ वर्षदेखि निरन्तर मच्छिन्द्रनाथकी ‘प्रेमिका’ का रूपमा समर्पित छिन्। उनी अविवाहित बसेकीले उनको ठाउँ अरू कसैले लिएको छैन।
कीर्तिपुरकी केटीलाई किन रातो मच्छिन्द्रनाथकी प्रेमिका मानियो र फूल दिन आउने चलन कसरी सुरू भयो भन्नेबारे अनेक किम्बदन्ती छन्। मलाई केही किम्बदन्ती प्यंगथाँकै स्थानीय तथा संस्कृति–सभ्यतामा गहिरो रूचि राख्ने नारायण महर्जनले सुनाएका थिए।
रातो मच्छिन्द्रनाथकी 'प्रेमिका' मानिने कीर्तिपुर, प्यंगथाँकी लक्ष्मीकुमारी महर्जन। फाइल तस्बिर: नारायण महर्जन/सेतोपाटीपहिलो कथा
जब भक्तपुरका राजा नरेन्द्रदेव, काठमाडौंका तान्त्रिक आचार्य बन्धुदत्त, ललितपुरका किसान रथचक्र ज्यापू र टौदहका कर्कोटक नागराजले भारतको आसामस्थित कामरू कामाख्या पीठबाट मच्छिन्द्रनाथलाई ल्याएर रथयात्रा चलाए, काठमाडौं उपत्यकामा वर्षा सुरू भयो। खेतमा धानका पोटिला बाला लहलहाउन थाले। बाह्र वर्षदेखिको अघोर अनिकाल सकियो, सहकालको नयाँ युग सुरू भयो।
उपत्यकावासीले रातो मच्छिन्द्रनाथलाई बुंगमतीमा प्रतिस्थापन गराएका थिए। उनी जात्राको समय महिना दिनभन्दा बढी व्यस्त रहन्थे, अरू बेला भने फुर्सदिला हुन्थे। मन्दिरमा बस्दा–बस्दा उनलाई दिक्क लाग्थ्यो। उनी भेष बदलेर विभिन्न ठाउँ घुम्न जान थाले।
त्यही क्रममा मच्छिन्द्रनाथको जम्काभेट भयो कीर्तिपुर, प्यंगथाँकी एक कुमारी केटीसँग।
उनी पहिलो नजरमै मोहित भए। आजको भाषामा भन्दा– लभ एट फस्ट साइट!
कीर्तिपुरकी कन्या पनि मच्छिन्द्रनाथको प्रेममा चुर्लुम्म डुबिन्। भेष बदलेर आएकाले उनलाई रातो वर्णका ती लक्का–जवान रातो मच्छिन्द्रनाथ हुन् भन्ने थाहा थिएन। तर, परिचय पाएर गरेको प्रेम पनि के प्रेम! प्रेम त आत्मादेखि निस्किने पुकार पो हो जहाँ मान्छेको मानप्रतिष्ठाको के मोल!
कीर्तिपुरकी कन्यालाई पनि त्यस्तै भयो।
उनी नचिनिकनै, नजानिकनै आफूले पहिलोपटक देखेको रक्तवर्णका युवकतर्फ लठ्ठ भइन्।
मच्छिन्द्रनाथ हरेक दिन सबैका आँखा छलेर बुंगमतीबाट कीर्तिपुर धाउन थाले। कहिलेकाहीँ त कयौं–कयौं दिन कीर्तिपुरमै बास बस्थे। यी प्रेमजोडीले कीर्तिपुरको उमा–महेश्वर, बाघभैरवका कुनाकाप्चामा कसैले नदेख्ने गरी खुब माया साटे होलान्। कहिले नगाउँ पुगे होलान्, कहिले पांगा। बेला–बेला अलि धेरै नै उन्मुक्त भएका बेला हातमा हात समातेर भत्केको पाटीभन्दा माथि मच्छेगाउँको जंगलतिर पनि गए कि!
कहिले टौदहको पानीमा खुट्टा चोबलेर एकअर्काको काँधमा पालैपालो शिर राख्दै घन्टौं पानीहाँस हेर्दै मायाप्रेमका बात् मारे कि!
मच्छिन्द्रनाथ र कीर्तिपुरे कन्याको प्रेमले चन्द्रागिरिको उचाइ छुँदै थियो। उनीहरू मगनमस्त भएर हिँडेका बेला एकचोटि मच्छिन्द्रनाथ आफ्नो रथयात्रामा धरि जान बिर्सेछन्।
लगनखेलबाट रथ तान्नुभन्दा चार दिनअघिको कुरा हो। त्यो बेला मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति त छ तर त्यसमा प्राण छैन भन्ने पुजारीहरूले चाल पाए। मच्छिन्द्रनाथ कहाँ गए भनी खैलाबैला मच्चियो। पुजारीले आफ्नो तान्त्रिक बलबाट ध्यानदृष्टि लगाएर हेर्दा उनले मच्छिन्द्रनाथ भेष बदलेर कीर्तिपुरमा प्रेमलीला रच्न मग्न रहेको चाल पाए।
त्यसपछि पुजारी मच्छिन्द्रनाथलाई डाक्न कीर्तिपुर पुगे। भने, ‘प्रभु, हजुर यहाँ हुनुहुन्छ। उता हजुर नभएर रथ अघि बढाउन विलम्ब भइसक्यो। छिट्टै आउनुपर्यो।’
कीर्तिपुरे कन्याको प्रेममा डुबेर दिनरात, भोकप्यास बिर्सेर बसेका मच्छिन्द्रनाथ झल्याँस्स भए। रथयात्रा बीचैमा छाडेर हिँडेकोमा उनलाई पछुतो पनि लाग्यो। उनले आफ्नो प्राणप्यारीसँग विदा मागे, ‘प्रिय, तिम्रो मायाको न्यानो पाएर झन्डै मैले आफ्नो कर्तव्य बिर्सेको। मलाई छिट्टै यहाँबाट गएर रथयात्रा पूरा गर्नुछ।’
यति बेलासम्म ती कन्यालाई भेष बदलेर आएका पुरूषको वास्तविक परिचय थाहा थिएन। उनले हृदयको आवाज पछ्याउँदै आफ्नो तन–मन सुम्पेकी थिइन्। आफ्ना तिनै प्रिय काठमाडौं उपत्यकाले नै मानेको रातो मच्छिन्द्रनाथ होलान् भन्ने त उनले चिताएकै थिइनन्। पुजारीको अनुनय र आफ्नै प्रियको मुखबाट परिचय खुलेपछि उनलाई सबै कुरा छर्लंग भयो।
जुन प्रेमीलाई उनले आफ्नो ठानेकी थिइन्, ती त लोकले मानेका लोकेश्वर पो रहेछन् भन्ने जानेपछि उनले आफूलाई थाम्नै सकिनन्।
यस्तो लाग्यो, मानौं उनले बालुवासँग प्रेम गरेकी थिइन् र अब जति मुठ्ठी कस्यो, बालुवा उति हातबाट फुस्कँदै जानेछ।
उनलाई रूनु न हाँस्नु भयो।
एक पल त उनको दिमागले केही सोच्नै सकेन। अलि बेरमा जसै मच्छिन्द्रनाथ घरको दैलोबाट निस्कन खोजे, उनी बाटो छेक्दै दैलोमा उभिन पुगिन्। भनिन्, ‘मलाई छाडेर नजानू देव! तपाईं एकचोटि यहाँबाट गएपछि कहिले फर्कनुहुन्छ थाहा हुन्न। तपाईं आफ्ना लाखौं भक्तहरूको भीडमा हराउनुहुन्छ। तपाईं लोकेश्वरलाई यो लोकले मकहाँ आउन के देला! म यता विरहमा छट्पटिरहन्छु, तपाईं उता सब भुलेर बस्नुहुन्छ।’
त्यो बेला उनी गर्भवती पनि थिइन्। उनले मच्छिन्द्रनाथलाई हुनेवाला बच्चा सम्झाउँदै भनिन्, ‘तपाईं आफ्नो बच्चालाई चटक्कै छाडेर कसरी जान सक्नुहुन्छ? के तपाईंलाई आफ्नो बच्चाको याद आउन्न?’
मायाको तापले मच्छिन्द्रनाथ मैनझैं पग्लिए।
‘प्रिय, मलाई अहिले नगई हुन्न, त्यसैले मेरो बाटोमा आँशुको तगारो नलगाऊ, यसले मेरा पाइला बोझिला हुनेछन्,’ उनले भावविभोर हुँदै भने, ‘मलाई आँशुले होइन, हाँसोले विदा गर। म हरेक वर्ष यही समय तिमीलाई भेट्न आउँछु, यो मेरो बचन भयो।’
प्रेममा प्राप्ति मात्र सबथोक होइन। कुनै–कुनै प्रेम हासिल गरेरभन्दा गुमाएर नै अमर हुन्छ। त्यही भएर नै साँचो प्रेमलाई समर्पण र त्यागको पर्याय भनिएको होला।
कीर्तिपुरे कन्याले पनि मच्छिन्द्रनाथका नाममा आफूलाई समर्पण गरिन्। उनले आफ्नो आँशु र विरहको चोटलाई मुटुको एक कुनामा दबाएर ओठमा मुस्कान छर्दै मच्छिन्द्रनाथलाई विदा गरिन्। हासिल गरेर होइन, गुमाएर आफ्नो प्रेमलाई अमर बनाइन् जसको सम्झना हामी आज पनि गर्दैछौं।
त्यही प्रेमको सम्झनास्वरूप लगनखेलबाट रथ तान्नुभन्दा चार दिनअघि मूलपुजारी फूल र प्रसाद लिएर मच्छिन्द्रनाथकी प्रेमिका भेट्न कीर्तिपुर आउने चलन चलेको हो। स्थानीयका अनुसार ती पुजारी मच्छिन्द्रनाथका प्रतिनिधि भएर आएका हुन्। फूल र प्रसाद भनेको मच्छिन्द्रनाथले आफ्नी प्रेमिकाको सम्झनामा पठाएका कोसेली हुन्।
यो किम्बदन्तीमा कीर्तिपुरकी केटी मच्छिन्द्रनाथसँग बसेर गर्भवती भएको उल्लेख छ। त्यसो भए खोइ त त्यो सन्तान? तपाईंहरूले देख्नुभएको छ?
म देखाउँछु है।
उमा–महेश्वर मन्दिरका ४६ सिँढी चढेपछि दाहिनेतिर रहेको लक्ष्मीनारायणको मूर्तिलाई कीर्तिपुरमा ‘ख्यालीमः द्ये:’ भनिन्छ। स्थानीय विश्वासअनुसार, यसले प्रेमी–प्रेमिकालाई माया साट्न सिकाउँछ र उनीहरूको प्रेम सफल होस् भनेर आशीर्वाद दिन्छ।
लक्ष्मीनारायणको मूर्तिमा एउटा सानो बच्चा पनि छ। यो बच्चालाई मच्छिन्द्रनाथ र कीर्तिपुरे केटीको सन्तान मानिन्छ।
लक्ष्मी-नारायणको मूर्ति र साथमा सानो बच्चा। तस्बिर: नारायण महर्जन/सेतोपाटीकीर्तिपुरको यो डाँडाबाट अहिले पनि पाटन छर्लंग देखिन्छ। पहिले–पहिले बस्ती पातलो भएका बेला यहाँबाट सोझै मच्छिन्द्रनाथको जात्रा हेर्न सकिने स्थानीय बताउँछन्। लक्ष्मी र नारायणले आफ्नो काखमा लिएको बच्चालाई यहीँबाट जात्रा देखाउँदै भन्थे रे, ‘उ त्यो जात्रामा तिम्रो बुवा मच्छिन्द्रनाथ छन्। तिमी यहीँबाट बुवाको दर्शन गरेर आशीर्वाद लिऊ।’
यो किम्बदन्तीको अर्को भर्सन पनि छ, जसको मूल विषय उस्तै भए पनि घटनाक्रम केही फरक छन्।
दोस्रो कथा
पाटनको सुन्धाराबाट लगनखेलसम्म रथ तानेर ल्याएपछि त्यसको माथिबाट नरिवल फ्याँक्ने चलन छ। भोलिपल्ट एकदिन महिलाहरूले मात्र रथ तान्छन्। महिलाहरूलाई पनि रथयात्रामा सहभागी गराउन यो चलन थालिएको हो। त्यसपछि लामो समय रथ थति टोलमा रहन्छ।
किम्बदन्तीअनुसार धेरै दिन एकैठाउँ बस्दा मच्छिन्द्रनाथलाई दिक्क लागेछ। उनी चञ्चल स्वभावका थिए। चञ्चले केटाहरू कहिले धीर भएर एकै ठाउँ बस्छन् र!
उनी उन्मुक्त भएर भमराको रूपमा रथबाट निस्के र वरिपरि डुली हिँड्न थाले। यही क्रममा थति टोलका केही केटीसँग उनको सम्बन्ध गाँसियो। तर, त्यतिले पनि उनको मन अडिएन। उनी झनै बेकाबू भए र घुम्दै घुम्दै कीर्तिपुर पुगे।
कीर्तिपुर डाँडाको प्यंगथाँ पुगेपछि एक स्थानीय केटीसँग उनको जम्काभेट भयो। उनी कीर्तिपुरे केटीको प्रेममा परे– लभ एट फस्ट साइट!
त्यसपछिको विवरण अघिल्लो किम्बदन्तीसँग मिल्दोजुल्दो छ।
रातो मच्छिन्द्रनाथ जात्राबारे विस्तृत खोज गरेका अमेरिकी अन्वेषक जोन के लकले आफ्नो किताब ‘करूणामय’ मा यही भर्सनको किम्बदन्ती उल्लेख गरेका छन्।
‘प्यंगथाँ बहाल वरिपरि महर्जन समुदायका दसदेखि बाह्र परिवार बसोबास गर्छन्,’ उनले सन् १९८० मा लेखेको उक्त किताबमा भनिएको छ, ‘तिनै परिवारको सबभन्दा जेठी अविवाहित केटीले पुजारीको हातबाट रातो मच्छिन्द्रनाथको फूल र प्रसाद लिनुपर्छ। त्यसपछि यो फूल–प्रसादलाई उनीहरूको समुदायका सबै घरमा बाँडिन्छ।’
जोन लकले प्यंगथाँको त्यो ठूलो ढुंगाको पनि वर्णन गरेका छन्, जसमाथि बसेर पुजारीले फूल–प्रसाद दिन्छन्।
‘यो ढुंगालाई मच्छिन्द्रनाथ र कीर्तिपुरे केटीको प्रेमको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ,’ उनी लेख्छन्, ‘यही ढुंगा भएको ठाउँमा उनीहरूबीच प्रेम–सम्बन्ध गाँसिएको थियो र यहीँ उनीहरू प्रेमालाप गर्थे भन्ने विश्वास गरिन्छ।’
यहाँनिर एउटा अर्को जनविश्वास जोडिएको छ, जसको चर्चा जोन लक र अर्का विदेशी अध्येता ब्रुस म्याककोय ओवन्सले आ–आफ्नो किताबमा गरेका छन्।
‘थति टोलमा रथ रोकिएका बेला सन्तान नभएका महिलाहरू मध्यरात रथमुनि आएर निर्वस्त्र सुत्ने चलन छ,’ ब्रुस ओवन्सले रातो मच्छिन्द्रनाथसम्बन्धी आफ्नो किताबमा लेखेका छन्, ‘यसरी सुत्दा राति मच्छिन्द्रनाथ आएर समागम गर्छन् र सन्तानको कामना पूरा हुन्छ भन्ने जनविश्वास पाइन्छ।’
यसले रातो मच्छिन्द्रनाथको यौनिकता वर्णन गर्ने ओवन्सको भनाइ छ।
यस्तो चलन अहिले बाँकी छैन। हामीले धेरै समयदेखि यसबारे केही कुरा सुनेका छैनौं। जोन लकले भने ‘सन् १९७६ सम्म पनि केही केटीहरू मध्यरात घरबाट निस्केर रथमुनि केही घन्टा निर्वस्त्र सुत्छन्’ भनेर लेखेका छन्।
रातो मच्छिन्द्रनाथको कीर्तिपुर सम्बन्धसँग जोडिएको तेस्रो किम्बदन्ती पनि छ, जुन माथिका दुइटाभन्दा बिल्कुलै फरक छ। मलाई यो किम्बदन्ती रातो मच्छिन्द्रनाथकै पुजारी कपिलमुनि बज्राचार्यले सुनाएका थिए।
रातो मच्छिन्द्रनाथका पुजारीबाट फूल-प्रसाद लिँदै लक्ष्मीकुमारी महर्जन। फाइल तस्बिर: नारायण महर्जन/सेतोपाटीतेस्रो कथा
रातो मच्छिन्द्रनाथलाई आसामबाट लिएर आएपछि काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुरले आ–आफ्नो नाममा रथयात्रा चलाए।
पुल्चोकबाट गाबाहालसम्मको रथयात्रालाई आचार्य बन्धुदत्तको नाममा चलाइएको काठमाडौं जात्रा भनिन्छ। गाबाहालदेखि सुन्धारासम्मको यात्रालाई राजा नरेन्द्रदेवप्रति समर्पित भक्तपुर जात्रा मानिन्छ। यो बेला पहिले भक्तपुर दरबारबाट स्वयं राजा नरेन्द्रदेवको खड्ग ल्याएर रथसँगै घुमाउने गरिन्थ्यो। पछि मल्लकालदेखि राजा श्रीनिवास मल्लको खड्ग ल्याउने चलन छ। त्यसपछि सुन्धारादेखि लगनखेलसम्मको यात्रालाई पाटनको रथयात्रा भनिन्छ, जुन रथचक्र ज्यापूका नाममा समर्पित छ।
त्यति बेला एक जनाको नाममा भने जात्रा चलाइएको थिएन। उनी थिए टौदहका कर्कोटक नागराज, जो मच्छिन्द्रनाथ लिन सँगसँगै आसाम गएका थिए। जसले बाटोमा ठाउँ–ठाउँ बाढी आउँदा पुल बनेर बाँकीलाई नदी तारेका थिए। उनीबिना मच्छिन्द्रनाथलाई काठमाडौं उपत्यका ल्याउन असम्भवजस्तै थियो। यही बुझेर नै आचार्य बन्धुदत्तले उनलाई टोलीमा सामेल गराएका थिए।
यति हुँदाहुँदै बाँकी तीन जनाको नाममा जात्रा चलाउने तर आफ्नो भागमा केही नपरेको देखेर कर्कोटक नागराज रूष्ट थिए। उनले त जसोतसो आफूलाई सम्हाले तर नागरानीले आफ्नो क्रोध दबाएर राख्न सकिनन्। उनी जात्रा चलिरहेकै बेला मान्छेको रूप धारण गरेर मच्छिन्द्रनाथलाई लिन लगनखेलको थति टोल पुगिन्।
रथबाट नरिवल खसालेको भोलिपल्ट नागरानीले आफ्नो शक्तिको बलमा मच्छिन्द्रनाथको रथ तानेर टौदह लैजान खोजिन्। नागरानीको बललाई चुनौती दिने ताकत त्यहाँ कसैसँग थिएन। त्यसपछि आचार्य बन्धुदत्तले आफ्नो तान्त्रिक शक्तिको बलमा रथलाई गुड्नबाट रोके। नागरानीले जति तान्दा पनि बन्धुदत्तको तन्त्रमा बाँधिएको रथका पांग्रा डेग चलेनन्।
केही सिप नलागेपछि नागरानी बन्धुदत्तको आँखा छलेर मच्छिन्द्रनाथका बत्तीस लक्षणमध्ये एउटा लक्षण लिएर कुलेलाम ठोकिन्।
नागरानी त्यहाँबाट सिधै टौदह गएर अलप हुन चाहन्थिन्। त्यसो भइदिएको भए उनलाई खोजेर मच्छिन्द्रनाथको एउटा लक्षण फिर्ता ल्याउन असम्भव हुन्थ्यो। त्यही भएर आचार्य बन्धुदत्तले फेरि तन्त्र गरेर नागरानीलाई टौदह होइन, कीर्तिपुरको डाँडो चढाइदिए।
नागरानी हस्याङफस्याङ गर्दै कीर्तिपुरको प्यंगथाँ पुगिन्।
आचार्य बन्धुदत्त पनि पछिपछि गए। उनले नागरानीसँग अनुनय गरे।
‘हे नागरानी, एउटा लक्षण भएन भने पनि मच्छिन्द्रनाथको प्रताप पूरा हुँदैन। त्यसैले तपाईं यो फिर्ता गर्दिनू,’ उनले भने।
नागरानी मान्दै मानिनन्।
बन्धुदत्तले भने, ‘हे नागरानी, तपाईं त्यो लक्षण फिर्ता गर्न तयार हुनुभयो भने म बाचा गर्छु, हरेक वर्ष लगनखेलबाट जावलाखेलसम्मको यात्रा कीर्तिपुरको नाममा हुनेछ।’
उनले अर्को बाचा पनि गरे, ‘हरेक वर्ष आजकै दिन मच्छिन्द्रनाथको फूल र प्रसाद लिएर म यहाँ प्यंगथाँमा आउँछु र कुनै कुमारी कन्यालाई प्रसाद चढाउँछु।’
यति दुइटा बाचा गरेपछि बल्ल नागरानी मच्छिन्द्रनाथको एउटा लक्षण फिर्ता गर्न राजी भइन्।
आज पनि लगनखेलको थति टोलदेखि जावलाखेलसम्मको रथयात्रालाई कीर्तिपुरको जात्राका रूपमा लिइन्छ। यो बेला कीर्तिपुर, पांगा, नगाउँ, सतुंगल, बलम्बू, मच्छेगाउँ र थानकोट गरी सात गाउँका मानिस धीमे बाजा बजाउँदै रथ तान्न आउने चलन छ।
अर्को भर्सनको कथा पनि छ, जुन मलाई मच्छिन्द्रनाथ पुजारी संघका अध्यक्ष यज्ञरत्न शाक्यले सुनाएका थिए। उनको भनाइमा मच्छिन्द्रनाथ केटीको प्रेममा परेर कीर्तिपुर गएका होइनन्, बरू त्यहाँकी केटीलाई दुःख पर्दा उद्धार गर्न गएका हुन्।
चौथो कथा
उति बेला सबै केटीको बिहेबारी हुँदैनथ्यो। कोही आफूलाई मन परेको केटासँग बिहे गर्न नपाएर अविवाहित रहन्थे भने कसैलाई धनसम्पत्ति नहुँदा आमाबाबुले नै बिहे गरेर पठाउँथेनन्। यस्तोमा कतिपय केटी आफ्ना सबै दौंतरीको बिहेवारी हुँदा पनि आफू अविवाहित बस्नुपरेकाले साह्रै दुःख मान्थे।
कीर्तिपुर, प्यंगथाँकी एक जना केटीको पनि उमेर हुँदासम्म बिहे भएको रहेनछ। उनका सबै साथी आमा भइसकेका थिए। उनको भने बिहेको सुरसार नै थिएन। बिलखबन्दमा परेकी ती केटीले एकदिन मच्छिन्द्रनाथको आराधना गरिछन्।
उनको आराधनाले खुसी भएर मच्छिन्द्रनाथ सुकुमार केटाको भेषमा प्यगंथाँ पुगे र ती केटीसँग कोठाभित्र बसेर कुरा गर्न थाले। उनको पीरमर्का सुन्न थाले।
एउटी अविवाहित केटीको कोठाबाट अपरिचित केटाको खासखुस सुनेपछि परिवारका अरू सदस्यले बाहिरबाट ताल्चा मारिदिए।
मच्छिन्द्रनाथ कोठामै थुनिए।
यता लगनखेलमा रथ तान्ने घडी बित्न लागेको थियो। यस्तो बेला मच्छिन्द्रनाथको मूर्तिमा प्राण नभएको चाल पाएपछि पुजारीहरूले तन्त्रबलबाट ध्यानदृष्टि लगाएर हेरेछन्। उनीहरूले मच्छिन्द्रनाथ त कीर्तिपुरकी केटीलाई उद्धार गर्न जाँदा उनकै कोठामा थुनिएका रहेछन् भनेर थाहा पाए।
पुजारीहरू तुरुन्तै मच्छिन्द्रनाथलाई मुक्त गरेर रथयात्रामा फर्काउन प्यगंथाँ पुगे। उनीहरूले केटीको परिवारका सदस्यलाई भने, ‘तपाईंहरूले जसलाई कोठामा थुनेर राख्नुभएको छ, उहाँ त साक्षात् मच्छिन्द्रनाथ हो। तपाईंकै छोरीको दुःख–पुकार सुनेर उद्धार गर्न आउनुभएको। हामीलाई उता रथयात्रा चलाउन ढिला भइसक्यो। त्यसैले कोठाको ताल्चा खोलेर मच्छिन्द्रनाथलाई मुक्त गरिदिनुस्।’
परिवारका सदस्यले मानेनन्।
आखिरमा पुजारीहरूले बाचा गरे, ‘हामी हरेक वर्ष लगनखेलबाट रथ तान्नुअघि मच्छिन्द्रनाथको फूल र प्रसाद लिएर यहाँ चढाउन आउने छौं।’
‘मच्छिन्द्रनाथ प्रेममा परेर कीर्तिपुर आएका होइनन्। भक्तहरूलाई दुःख पर्दा भगवान जहाँ पनि पुग्छन्। त्यही क्रममा उहाँ कीर्तिपुर आउनुभएको हो,’ यज्ञरत्न भन्छन्, ‘हरेक वर्ष कीर्तिपुर लगिने फूल-प्रसादलाई आफ्ना भक्तको निम्ति मच्छिन्द्रनाथले पठाउनुभएको ‘मायाको चिनो’ भन्न सकिन्छ।’
यी सबै कथा–किम्बदन्तीका कुरा हुन्। कथा–किम्बदन्ती भनेको कथ्य र तथ्यको मिश्रण हो। ऐतिहासिक अभिलेखले सुल्झाउन नसकेका रहस्यको गाँठो किम्बदन्तीहरूमा लुकेको हुन्छ। यहाँ कीर्तिपुरकी केटीलाई बुंगमतीका मच्छिन्द्रनाथकी ‘प्रेमिका’ मान्नुको कारण कुनै समय बुंगमती र कीर्तिपुरबीच बिहेवारीको गहिरो सम्बन्ध पो थियो कि!
यसले अहिलेका यी दुई सहर र त्यति बेलाको ‘नेपाल मण्डल’ का दुई ठूला गाउँबीच गाँसिएको नङमासुको सम्बन्ध झल्काउँछ भन्न सकिन्न र!
कारण जेसुकै भए पनि कीर्तिपुरको प्यंगथाँमा मनाइने उत्सव र त्यहाँकी लक्ष्मीकुमारी महर्जन अर्थात् याकः मिसा रातो मच्छिन्द्रनाथ जात्रासँग जोडिएकी ‘जीवित सम्पदा’ हुन्। अब त झन् प्यंगथाँमै उनको मूर्ति स्थापनाले कथा–किम्बदन्तीमा सीमित यो पात्रले मूर्तरूपसमेत पाएको स्थानीय बताउँछन्।
दोस्रो खण्ड – यसरी बनिन् याकः मिसा कीर्तिपुरकी देवी
अहिलेसम्म हामीले याकः मिसाको कथा, रातो मच्छिन्द्रनाथसँग उनको सम्बन्ध र कीर्तिपुरमा प्रचलित याकः मिसाको संस्कृतिबारे कुरा गर्यौं। अब किम्बदन्तीकी यी पात्रले कसरी आज भगवानको रूप धारण गरिन् भन्नेबारे चर्चा गरौं।
प्यंगथाँ डबलीमा यही मंसिर १५ गते याकः मिसाको मूर्ति प्रतिस्थापन गरिएको छ। स्थानीय सुखी गछेँ समाजको सक्रियतामा जहाँ मूर्ति प्रतिस्थापन गरियो, त्यहाँ यसअघि फलामको रेलिङ बारेको सानो मन्दिर थियो। त्यो मन्दिरमा ढुंगाको आसन र आसनको सामुन्ने तीनवटा मण्डपबाहेक अरू दैवी मूर्ति केही थिएन। मैले दुई वर्षअघि याकः मिसाको रिपोर्टिङ गर्न जाँदा यत्ति मात्र देखेको थिएँ।
ढुंगाको आसन र मण्डपको यहाँ ठूलो महत्व छ, किनभने त्यही ढुंगामाथि बसेर रातो मच्छिन्द्रनाथका पुजारीले मण्डपमा बसेकी याकः मिसालाई फूल–प्रसाद दिने गर्छन्।
प्यंगथाँमा रहेको ढुंगा, जहाँ मच्छिन्द्रनाथका पुजारी बसेर प्रसाद दिने गर्छन्। फाइल तस्बिर: नारायण महर्जन/सेतोपाटीअहिले ढुंगाको ठ्याक्कै पछाडि रातो मच्छिन्द्रनाथको पूर्ण कदको मूर्तिसहित याकः मिसाको प्रतिरूप प्रतिस्थापन गरिएको छ। यसले मन्दिरलाई पूर्ण बनाउनुका साथै कथामा सीमित पात्रलाई जीवन्त रूप दिएको प्यंगथाँका स्थानीय बासिन्दा तथा सुखी गछेँ समाजका सचिव नारायण महर्जन बताउँछन्।
उनका अनुसार पहिले यो बहाल खुला थियो। मन्दिरको संरचना थिएन। यसरी खुला राख्दा सांस्कृतिक महत्वको ढुंगाको आसन र मण्डपमा क्षति पुग्ला भन्ने डरले २०६६ सालमा स्थानीयले फलामको रेलिङ बारेर सिमेन्टको मन्दिर बनाए।
पछि स्थानीयलाई सिमेन्टले बनेको मन्दिर चित्त बुझेन। उनीहरूले आपसमा सल्लाह गरे र दाची इँटा, कलात्मक बुट्टा कुँदिएको काठ, पित्तलको छाना लगायत प्रयोग गरेर परम्परागत नेवार वास्तुकला झल्किने गरी नयाँ मन्दिर बनाउने निधो गरे।
‘हामीले २०७५ सालमा मन्दिर पुनर्निर्माण गरेर त्यसमा रातो मच्छिन्द्रनाथ र याकः मिसाको मूर्ति राख्ने निर्णय गरेका थियौं,’ महर्जनले भने, ‘यसका लागि बुंगमती गएर रातो मच्छिन्द्रनाथका पुजारीहरूसँग पटकपटक छलफल गर्यौं।’
उनका अनुसार ती छलफल क्रममा पुजारीहरूले मूर्ति राख्न हुन्न भनेर कहिल्यै भनेनन्।
‘उहाँहरूले हुन्न भन्नुभएको भए हामी यति ठूलो काम आँट्ने नै थिएनौं। मन्दिर मात्र पुनर्निर्माण गरेर अरू कुनै खालको मूर्ति राख्थ्यौं होला,’ उनले भने।
पुजारीहरूसँग कुराकानीपछि प्यंगथाँका स्थानीयले मूर्ति बनाउने तयारी सुरू गरे। सबभन्दा पहिला कलाकारको खोजी भयो। उनीहरूले कमलेश महर्जन भन्ने कीर्तिपुरकै एक मूर्तिकारलाई भेटे।
स्थानीयको सोचाइमा याकः मिसा भन्नेबित्तिकै यस्तो महिलाको आकृति बसेको थियो, जसको अनुहारमा प्रेमभाव छचल्किएको होस्, जो घर फर्कन आँटेका आफ्ना ‘प्रेमी’ लाई छेक्दै भनिरहेका छन्, ‘मलाई छाडेर नजानू देव!’
‘हामीले यही भाव मूर्तिकारलाई सुनायौं,’ नारायण महर्जनले भने, ‘त्यसै आधारमा कमलेशले केही चित्र बनाउनुभयो। हामीले ती चित्र प्रदर्शनीमा पनि राख्यौं।’
त्यति बेला चित्र त बन्यो, मूर्ति बनाउने काम चाहिँ अघि बढेन।
गएको वर्ष रातो मच्छिन्द्रनाथ जात्राकै बेला गज्जबको संयोग जुर्यो। पुजारीहरू याकः मिसालाई फूल–प्रसाद चढाउन आएका थिए। पाटनका कलाकार तथा सम्पदा अभियन्ता रवि शाक्य पनि सँगै थिए। उनले नारायण महर्जन लगायत प्यंगथाँका स्थानीयलाई भने, ‘तपाईंहरू यहाँ याकः मिसाको मूर्ति राख्ने तयारी गर्दै हुनुहुन्छ भन्ने सुनेको थिएँ। के भयो त्यो योजना?’
रविले यस्तो प्रश्न सोधेपछि नारायणले जवाफ दिए, ‘हो, हामीले याकः मिसा र करूणामय (रातो मच्छिन्द्रनाथ) को मूर्ति राख्न खोजेका हौं तर कसरी बनाउने, कहाँ बनाउने भनेर यत्तिकै अलमलमा परेका छौं।’
यो सुनेर रविले भने, ‘त्यसो भए म आफ्नै तर्फबाट तपाईंहरूलाई मूर्ति बनाएर दिन्छु। तपाईंहरू सक्नुहुन्छ भने मलाई लागेको खर्च दिनू, नभए त्यो पनि पर्दैन।’
‘रविजीलाई भेटेपछि हामीलाई त देउतै भेटेजस्तो भयो,’ नारायणले त्यो दिनको सम्झना बाँड्दै भने, ‘उहाँजस्तो सम्पदा र संस्कृति बुझेको कलाकारले नै मूर्ति बनाउने इच्छा देखाएपछि हामीलाई अरू के चाहियो!’
काम अघि बढ्यो।
प्यंगथाँमा याक: मिसा र रातो मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति स्थापनामा अगुवाइ गरेका स्थानीय नारायण महर्जन। तस्बिर: सुदीप श्रेष्ठ/सेतोपाटीरविले प्यंगथाँका स्थानीयको सोचलाई आफ्नो सिर्जनशीलतामा ढालेर सुरूमा मैनको मूर्ति बनाए। त्यसपछि माटोको मूर्ति बनाए। र, आखिरीमा पञ्चधातुबाट याकः मिसा र रातो मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति तयार पारे। मूर्ति प्रतिस्थापन गर्ने आसन पनि उनैले बनाए।
यसबीच काठमाडौं महानगरपालिकाले मूर्ति बनाउन १७ लाख ७५ हजार रूपैयाँ बजेट पास गरेको नारायण बताउँछन्।
‘हामीले व्यक्तिगत चन्दा उठाएर मन्दिर पुनर्निर्माण गर्ने र मूर्ति राख्ने सोचेका थियौं,’ उनले भने, ‘महानगरले आर्थिक सहयोग गरेपछि निकै सजिलो भयो। अब रविजीलाई उहाँको श्रम र मूर्ति बनाउन जति खर्च लागेको छ, त्यो तिर्नेछौं। बचत भएको पैसा कोष बनाएर राख्ने योजना छ।’
उनका अनुसार मंसिर १५ गते काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर बालेन शाहले नै पाटनको महाबुद्ध विहारमा दुवै मूर्ति प्यंगथाँका स्थानीयलाई हस्तान्तरण गरेका थिए। स्थानीयले महाबुद्ध विहारबाट लगनखेलसम्म खटमा बोकेर ल्याए। त्यहाँबाट कीर्तिपुर प्रवेशद्वारसम्म गाडीमा ल्याए, अनि फेरि बाजागाजा र स्थानीयको लावालस्करसहित खटमा बोकेर प्यंगथाँ ल्याइपुर्याए।
‘जसरी घरमा बेहुली भित्र्याइन्छ, हामीले याकः मिसाको मूर्तिलाई त्यसरी नै प्यंगथाँमा भित्र्याएका थियौं,’ नारायणले भने, ‘त्यसै रात पूजापाठ गरेर विधिवत् रूपमा मूर्ति प्रतिस्थापन गर्यौं। रविजी आफैं तान्त्रिक विधि जानेको मान्छे हुनुहुन्छ, त्यसैले पूजापाठ उहाँले नै गर्नुभएको थियो। मूर्तिको प्राण प्रतिस्थापन भने गर्न बाँकी छ।’
अहिले प्यंगथाँ मन्दिरमा याकः मिसा र रातो मच्छिन्द्रनाथसँगै अर्को एउटा मूर्ति पनि राखिएको छ। नारायणका अनुसार यो वसुन्धराको मूर्ति हो, जसलाई मच्छिन्द्रनाथकी आमाका रूपमा पुजिन्छ।
‘पहिले मन्दिर खाली भएर हामीलाई के राखौं भइरहेका बेला पाटनका एक गुर्जुले मच्छिन्द्रनाथकी आमा वसुन्धराको मूर्ति राख्न सुझाउनुभएको थियो। उहाँकै सुझावअनुसार हामीले दस–बाह्र वर्षअघि यो मूर्ति बनाएका थियौं,’ उनले भने, ‘तर त्यतिले मात्र हाम्रो उद्देश्य पूरा भएको थिएन।’
उनले अगाडि भने, ‘हामीले यो मन्दिरबाट याकः मिसालाई चिनाउन खोजेका थियौं। अब उहाँको मूर्ति राखेपछि बल्ल हामीले सोचेजस्तो भएको छ। वसुन्धरा, मच्छिन्द्रनाथ र याकः मिसाको मूर्तिले एउटा सिँगो कथालाई पूर्णता दिन्छ।’
मूर्ति स्थापनाको दिन प्यंगथाँमा राति अबेरसम्म उत्सवको माहौल थियो।
मच्छिन्द्रनाथको कथासँग जोडिएकी कीर्तिपुरकी याकः मिसा अर्थात् एक्ली केटीलाई मूर्तिका रूपमा सबैले देख्ने गरी राख्न पाएकामा स्थानीयहरू ‘आफ्नो ठूलो सपना साकार भएको’ ठान्दै थिए।
यही खुसीमा उनीहरूले सांस्कृतिक झाँकी निकाले। आगन्तुकहरूलाई समय्: बजि खुवाएर विदावारी गरे।
तर त्यसको भोलिपल्ट नै घटनाले यस्तो मोड लियो, जुन प्यंगथाँका स्थानीयले चिताएकै थिएनन्।
तेस्रो खण्ड – मूर्तिले ल्यायो विवाद
प्यंगथाँमा मूर्ति राखेको चार दिनपछि मंसिर १९ गते रातो मच्छिन्द्रनाथका पुजारीहरूले सार्वजनिक विज्ञप्ति जारी गर्दै विरोध गरे।
पुजारी यज्ञरत्न शाक्यले हस्ताक्षर गरेको उक्त विज्ञप्तिमा मूर्ति स्थापनाले याकः मिसासँग जोडिएको संस्कृतिको औचित्य नै समाप्त पारिदिएको उल्लेख छ।
‘कीर्तिपुरको प्यंगथाँस्थित पवित्र स्थलमा श्री रातो मच्छिन्द्रनाथ करूणामयको प्रतिनिधि जल पानेजु (पुजारी) ले शक्ति स्वरूपा कन्या कुमारी (याकः मिसा) लाई फूल–प्रसाद ग्रहण नगराई जावलाय (जाउलाखेल जात्रा) शुभारम्भ गर्न नहुने पारम्परिक मान्यता छ,’ विज्ञप्तिमा भनिएको छ, ‘अब त्यो पवित्र स्थानमा श्री करूणामयको प्रतिमूर्ति र शक्ति स्वरूपा कन्या कुमारीको मूर्ति नै प्रतिस्थापन गरेपछि श्री करूणामयको प्रतिनिधि जल पानेजुले कीर्तिपुरसम्म नांगो खुट्टा गएर शक्ति स्वरूपा कन्या कुमारीलाई फूल–प्रसाद ग्रहण गराउने औचित्य नै समाप्त भएको देखिन्छ।’
यति मात्र होइन, उक्त मूर्ति स्थापनाबारे अनौपचारिक बैठक बस्दा आफूहरूले असहमति जनाएको र त्यसका बाबजुद प्रस्ताविक मूर्तिलाई मूर्तरूप दिइएको भन्दै पुजारीहरूले खेद प्रकट गरेका छन्।
उक्त विज्ञप्तिले ल्याएको विवादबारे हामीले मूर्ति स्थापनामा अगुवाइ गरेका नारायण महर्जनलाई सोधेका छौं।
उनी पुजारीहरूको भनाइले आफूहरूलाई अचम्भित बनाएको बताउँछन्।
‘पुजारीहरूसँग पटकपटक छलफल गरेर सहमति लिएपछि मात्र हामीले काम सुरू गरेका थियौं,’ उनले भने, ‘अहिले उहाँहरूको विरोध सुनेर हामी छक्क परेका छौं।’
उनका अनुसार मूर्ति स्थापनाअघि पुरातत्व विभागसँग पनि कुराकानी गरिएको थियो। पुरातत्वले ‘प्यंगथाँमा रहेको ढुंगे आसन, मण्डप र त्यहाँको परिवेशलाई असर नपर्ने गरी मूर्ति प्रतिस्थापन गर्न स्वीकृति दिएको’ उनले जानकारी दिए।
उनले अगाडि भने, ‘रातो मच्छिन्द्रनाथको मूल प्राण बुंगमतीमै छ। उहाँको आस्थालाई असर पार्ने हाम्रो मनसाय होइन। हामीले यहाँ राखेको प्रतिरूप मात्र हो। हामीले कीर्तिपुरकी याकः मिसासँग जोडिएको किम्बदन्ती सबैलाई सुनाउन र बुझाउन यो मूर्ति राखेका हौं। याकः मिसाको कथा जीवन्त राख्न यसले सहयोग गर्छ भन्ने हामीले सोचेका छौं।’
मूर्ति प्रतिस्थापन गरेर आफूहरूबाट कुनै ‘पाप’ भएको रहेछ भने क्षमापूजा गर्न तयार रहेको उनको भनाइ छ।
‘जनमानसले त्यत्रो उत्साह र उमंगका साथ मूर्ति स्वागत गरेर ल्याइसके र यहाँ स्थापना गराइसके। त्यसैले आवश्यक परे क्षमापूजा गरेर भए पनि विवाद टुंग्याऊँ भन्ने हाम्रो धारणा छ,’ नारायणले भने, ‘पुजारीहरू धार्मिक हिसाबले निकै जान्नेबुझ्ने हुनुहुन्छ। उहाँहरू त हामीले खुट्टा ढोग्ने मान्छे हो। हामी उहाँहरूसँग कुनै किसिमको विवादमा पर्न चाहन्नौं। यो विषय आपसी छलफलबाट शान्तिपूर्ण रूपमा हल होस् भन्ने हामी चाहन्छौं। यसको निम्ति मार्गप्रशस्त गर्ने काम उहाँहरूबाटै हुनेछ भन्ने हामीले आशा लिएका छौं,’ उनले भने।
उनका अनुसार याकः मिसाको मूर्ति स्थापना गर्नुमा धार्मिक प्रयोजन मात्र छैन। यो मूर्तिका माध्यमबाट सबैलाई याकः मिसाको कथा सुनाउने र हरेक वर्ष रातो मच्छिन्द्रनाथ जात्रा बेला कलात्मक चित्र तथा तस्बिर प्रदर्शन गरेर प्यंगथाँलाई ‘जीवन्त संग्रहालय’ का रूपमा प्रस्तुत गर्ने उद्देश्य रहेको उनी बताउँछन्।
‘हाम्रो यो उद्देश्यलाई आदरणीय पुजारीहरूले सकारात्मक रूपमा लिनुहुनेछ भन्नेमा विश्वस्त छौं,’ उनले भने।
कीर्तिपुरको प्यंगथाँमा यही मंसिर १५ गते प्रतिस्थापन गरिएको याक: मिसा र रातो मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति। तस्बिर: सुदीप श्रेष्ठ/सेतोपाटीनारायण महर्जनसँग कुराकानीपछि हामीले मच्छिन्द्रनाथका पुजारी यज्ञरत्न शाक्यलाई पनि यसबारे सोध्यौं।
उनले प्यंगथाँका स्थानीयसँग छलफल भए पनि मूर्ति राख्न अनुमति नभएको दाबी गरे।
‘कुरा भएको हो, तर आधिकारिक निर्णय भएको होइन,’ उनले भने, ‘हामीले उहाँहरूलाई औपचारिक निवेदन दिनुस्, हामी बैठक राखेर हुन्छ कि हुन्न निर्णय गर्नेछौं भनेका थियौं। तर उहाँहरू निवेदन लिएर आउनुभएन। पुजारीहरूलाई व्यक्तिगत रूपमा भेट्ने र फोन गर्ने मात्र गर्नुभयो।’
यसबीच कलाकार रवि शाक्यले बनाएको मैनको मूर्ति सार्वजनिक भएपछि पनि आफूहरूले असहमति जनाउँदै कुराकानी गरेको उनले बताए।
‘उहाँहरूले मन्दिर पुनर्निर्माण गरिसक्यौं, मूर्ति त राख्नुपर्यो भन्नुभयो। त्यसपछि हामीले मच्छिन्द्रनाथको अनुहारसँग मिल्ने गरी नबनाउनू भनेर भन्यौं। तर, उहाँहरूले हामीले भनेको केही मान्नुभएन,’ उनले भने।
याकः मिसा भनेको रातो मच्छिन्द्रनाथको जात्रासँग जोडिएको एक जीवित सम्पदा भएको र सयौं वर्षदेखि यो परम्परा यसरी नै चलिआएकाले मूर्ति राख्नुको औचित्य नभएको यज्ञरत्न शाक्यको भनाइ छ।
‘जीवनभर विवाह नगरी बस्ने शक्ति स्वरूपा कन्या कुमारीलाई मच्छिन्द्रनाथका तर्फबाट फूल र प्रसाद दिने भनेर हामी नांगो खुट्टा प्यंगथाँ जान्छौं र उहाँको हातैमा फूल–प्रसाद अर्पण गर्छौं। मूर्ति बनाएर राख्ने भए हामी किन जानुपर्यो? त्यसमाथि मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति पनि सधैंका लागि त्यहीँ राख्ने भएपछि उहाँको तर्फबाट फूल–प्रसाद लैजानुको औचित्य नै के रह्यो र?’ उनले भने।
उनले अगाडि भने, ‘यो कसैले आफ्नो कोठामा मच्छिन्द्रनाथको फोटो झुन्ड्याएजस्तो होइन। मन्दिरमै उहाँको मूर्ति राख्नु भनेको संस्कृतिमाथिको विकृति भयो। यसले हाम्रो अमूर्त सम्पदाको भाव बिथोल्ने काम गरेको छ। जीवित सम्पदामाथि खेलबाड गरेको छ। मूर्ति नहटाएसम्म हामी फूल–प्रसाद लिएर जाँदैनौं।’
‘दोलखामा पनि रातो मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति राखिएको छ। त्यहाँ रथयात्रा पनि निकालिन्छ। तर त्यो दोलखाको आफ्नै संस्कृति र परम्परा हो। त्यो परम्परा हामीसँग जोडिएको छैन। कीर्तिपुरको याकः मिसाको परम्परा भने सिधै बुंगमतीको रातो मच्छिन्द्रनाथसँग जोडिन्छ। यसमा के गर्न हुन्छ र के हुन्न भन्ने आफ्नै विधि छ। सयौं वर्षदेखि चलिआएको परम्परा हामी एकै झट्कामा कसरी तोड्न सक्छौं?’
यो समस्या सुल्झाउन मध्यस्थताको आग्रह गर्दै आफूहरू गुठी संस्थानसमेत गएको उनले बताए।
दुवै पक्ष आ–आफ्नो भनाइमा दृढ देखिएपछि मैले यज्ञरत्न शाक्यलाई सोधेँ, ‘त्यसो भए हल के त? प्यंगथाँका बासिन्दाले के गरे भने तपाईंहरूलाई स्वीकार्य होला?’
जवाफमा शाक्यले भने, ‘प्यंगथाँको जुन मन्दिरमा हामी बर्सेनि फूल–प्रसाद लिएर जान्छौं र याकः मिसाको हातमा अर्पण गर्छौं, त्यही ठाउँमा मूर्ति राख्ने कुरासँग हामी सहमत छैनौं। त्यो हामी मान्दै मान्दैनौं। यदि त्यो मूर्ति अन्यत्र कतै प्रतिस्थापन गरियो भने हामीलाई आपत्ति हुने छैन।’
उनले अगाडि भने, ‘याकः मिसाको कथा सबैले थाहा पाऊन् भन्ने उहाँहरूको उद्देश्य हो र प्यंगथाँ क्षेत्रलाई जीवित संग्रहालय बनाउन चाहेको हो भने त्यो मूर्ति अहिलेकै ठाउँमा राख्नुपर्छ भन्ने छैन। नजिकै कुनै ठाउँमा अर्को मन्दिर बनाएर राख्न सक्नुहुन्छ। यसले उहाँहरूको उद्देश्य पनि पूरा हुन्छ र जात्राको मर्म पनि मर्दैन।’
‘त्यसैले मेरो आग्रह छ, आफ्नो हठ त्याग्नुस् र कुनै राम्रो ठाउँ हेरेर मूर्ति स्थानान्तरण गर्नुस्। उहाँहरूले पनि त्यहाँ मूर्ति राख्नुभएको मात्र हो, त्यसको प्राण प्रतिस्थापन भइसकेको छैन। प्राण प्रतिस्थापन गर्नुअघिसम्म मूर्ति स्थानान्तण गर्न समस्या हुँदैन। यो नै समाधानको सहज बाटो हो भन्ने मलाई लाग्छ,’ उनले भने।
यज्ञरत्न शाक्यले भनेझैं याकः मिसाको मूर्ति स्थानान्तरण गर्ने हो भने प्यंगथाँ डबलीभन्दा अलिकति भित्र चुकचा, दुने चुक लगायत ठाउँहरू छन्। तर यसको निम्ति स्थानीयबीच समझदारी हुनुपर्नेछ। प्यंगथाँका बासिन्दाले यसमा निर्णय गर्न बाँकी नै छ।
यो कथाको तीनैवटा खण्ड यहाँ पूरा हुन्छ।
कथा अझै अधुरो छ। अहिलेसम्म किम्बदन्तीको पात्रले मूर्तिरूप त लिइसक्यो तर त्यो मूर्तिले भगवानको मूर्तरूप लिन बाँकी छ।
त्यसै पनि भगवानको जन्म त्यति सजिलै कहाँ हुन्छ र?
वर्षौं वर्ष अनेकौं उथलपुथल, अनेकौं अलमल र अनेकौं कचमचहरू पार गरेपछि बल्ल भगवानले आफ्नो साकार रूप ग्रहण गर्ने हो।
याकः मिसा अहिले त्यही क्रममा छ।
कीर्तिपुरको प्यंगथाँ बहाल। तस्बिर: सुदीप श्रेष्ठ/सेतोपाटी
