मेरो नाम ज्योति, नामले उज्यालो बोक्छ तर जीवनले धेरै दशकसम्म मलाई अन्धकारको गहिरो अर्थ मात्र सिकायो। मेरो आँखाबाट बगिरहेका आँसुहरू दुखका मात्र नभएर स्वीकारोक्तिका आँसुहरू पनि हुन्। यी आँसुहरूमा मेरो मनले बुझेका र नबुझेका, सुनेका र नसुनेका, बाँचेका र गुमाएका, पछुताएका र सम्झिएका सबै भावनाहरू मिसिएका छन्। यी आँसुहरू मेरो आत्माको बोली हुन् जहाँ पीडा र करुणा, आशा र निराशा, सम्झना र पछुताइ सबै एकसाथ बगिरहेका छन्।
म मेरो बाल्यकाल सम्झन्छु। काठमाडौँको काठ क्षेत्रको पुरानो घर, ठुलो आँगन, पश्चिमपट्टिको झ्यालबाट धातुको भट्टीबाट आएको हल्का गन्ध, बाटो हिँड्ने मानिसहरूको कोलाहल र कहिलेकाहीँ टोलभरि घन्किने घण्टीको आवाज साँझमा सुनिन्थ्यो। सडकमा साइकल हिँडाउने केटाहरू, हातमा भारी बोकेर फर्किने मजदुरहरू र ढुंगा-माटोको धुलोले भरिएको वातावरण यी सबै मेरो बाल्यकालका दृश्यहरू थिए।
आमा समाजमा घुलमिल हुन रुचाउँथिन्। घरमा पाहुना आउने, मेलापानमा जाने, सधैँ चहलपहल। उनकै आशयबाट मैले पहिलो पटक लोकलाजको भाषा सिकेँ। तर मनको कुरा सिकाउनबाट उनी टाढा हुन्थिन् किनकि आमाको समय बाहिरको दुनियाँमा बढी टिक्ने गर्थ्यो। मलाई सँगालेर हेरिदिनु पर्ने धेरै क्षणहरू उनले आफ्नै व्यस्ततामा खर्च गरिन्। ती क्षणहरू मेरा लागि जीवनका अमूल्य टुक्रा थिए जहाँ म उनको आँखामा आफ्नो अस्तित्व देख्न चाहन्थेँ। तर उनको व्यस्ततालाई समयको कठोर तालिकाले बाँधिदियो र म मौनतामा बस्दै ती क्षणहरूलाई सम्झनामा मात्र समेट्न बाध्य भएँ। मेरो मनले बारम्बार सोच्छ, यदि ती क्षणहरू बचाइएका भए मेरो संसार अझै उज्यालो हुन्थ्यो। तर गुमाइएका क्षणहरूले आज पनि मेरो आत्मामा न्यानो र चिसो दुवै अनुभूति छोडेका छन्।
बाबु बहुत माया गर्थे। मलाई लाग्थ्यो संसारकै असल बाबा मेरा नै हुन् किनकि उनका शब्दहरूमा सधैँ माया मिसिएको हुन्थ्यो। तर जसरी जीवनले पछि सिकायो, माया शब्दमा मात्र व्यक्त गर्नु पर्याप्त हुँदैन रहेछ। व्यवहारले दिनुपर्ने तातो हात, सान्त्वना दिने काँध, गल्ती भएपछि आँखा तरेर हेर्ने यी सबै माया व्यवहारिक रूपमा भने मैले कहिल्यै अनुभूत गर्न सकिनँ। बाबुको मायामा दूरी पनि मिसिएको थियो, जसले मेरो बाल्यकाललाई अधुरो बनायो। मलाई सधैँ सुरक्षा दायरामा राखिन्थ्यो। त्यो सुरक्षा बाहिरबाट सहज देखिन्थ्यो तर भित्रभित्रै मेरो आत्मालाई कमजोर बनाउने पर्खाल थियो।
मलाई लाग्थ्यो बाबुको मायाले संसारलाई उज्यालो बनाउँछ तर त्यो उज्यालोमा छाया पनि मिसिएको हुँदो रहेछ। शब्दमा व्यक्त गरिएको माया र व्यवहारमा देखिएको दूरीबिचको विरोधाभासले मेरो मनमा गहिरो प्रश्न जन्मायो। के माया मुखमा बोलिन्छ वा वास्तवमै हातले समाएर, काँधमा टेकेर, आँखा मिलाएर देखाइन्छ? सुरक्षित संसारमा हुर्किएको बच्चा बाहिरको कठोरता बुझ्दैन। मैले पनि बुझिनँ। घरका ठुलो परिधिभित्र बाँधिएको मेरो दृष्टिपछि जीवनको सबैभन्दा ठुलो चुनौती बन्न पुग्यो।
म साधारण अलि डरपोक, भावुक, अरूका कुरा चाँडै मान्ने आफ्नै मत अभिव्यक्त गर्न नसक्ने स्वभावकी बन्न पुगेँ। यो स्वभावले मलाई कोमलका साथै कमजोर पनि बनायो।
यही बिचमा मैले एसएलसी पास गरेँ तर पढ्ने अभिलाषा थिएन। मलाई लाग्थ्यो कि कुनै सजिलो विषय लिएर पढे पुग्छ, विवाह भएर घर चलाउन सिके पुग्छ, जीवन धेरै साधारण हुन्छ। तर भिनाजुको जिद्दीपनले मलाई अंग्रेजी साहित्यतर्फ धकेल्यो। सुरुमा गाह्रो लाग्यो। मैले किताबको सुगन्ध समेत नबुझेको बेला कठोर शब्दहरू र गहिरा कथा पढ्न थालेँ। तर भाग्यले साथ दियो, पास भएँ। बिए पनि पढेँ। पढ्दै गर्दा विवाहको कुरा चल्यो।
सुन्दरलाई पहिलो पटक देखेपछि मेरो मनमा एक नयाँ संसारको ढोका खुलेको जस्तो लाग्यो। उनको अनुहारमा जिम्मेवारीको गहिरो छाप थियो, बोलाइमा दृढता थियो र आँखामा विश्वासको उज्यालो झल्किन्थ्यो। उनी सरल र जिम्मेवार थिए, जीवनलाई गम्भीरतापूर्वक सम्हाल्ने मान्छे जस्तो देखिन्थे। उनी बोल्दा उनका शब्दहरूमा भविष्यको आधार छ भन्ने मेरो मनमा भरोसा बस्थ्यो।
मैले सोचेँ कि उनीसँग जीवन सुरु गर्नु भनेको सुरक्षा हो, एउटा स्थिरता हो जहाँ म आफ्नो अस्तित्वलाई सुरक्षित महसुस गर्न सक्छु। सायद अंग्रेजी पढेको मान्छे भएकाले उनले पनि मलाई स्वीकार गर्न खोजे, मेरो सरलता र संकोचलाई बुझ्न खोजे। उनको उपस्थितिले मेरो मनमा आशा जगायो। यस्तो लाग्यो कि अन्धकारमा पनि उज्यालो सम्भव छ।
विवाहपछि जीवनको एकदमै नयाँ अध्याय सुरु भयो। सुन्दरको घर मेरो माइतीभन्दा फरक थियो। त्यहाँ धनभन्दा धेरै पसिना थियो, सुविधाभन्दा धेरै श्रम थियो। धेरै कुरा कम थिए तर माया कम थिएन। म पहिलो पटक महसुस गर्न थालेँ, घर चल्छ त्यही हातले जसले थकित भएर पनि भोलि नयाँ बिहान पक्का बनाइरहेको हुन्छ।
सुरुका दिनहरू निर्मल थिए। सासू-ससुरा, देवर सबैले मलाई खुलेर स्वागत गरे। उनीहरूको अनुहारमा अपनत्वको उज्यालो थियो जसले मलाई नयाँ संसारमा ढाल्न सजिलो बनायो। मैले पनि आफूलाई नयाँ वातावरणमा मिलाउने प्रयास गरेँ, आफ्ना बानीहरूलाई समायोजन गर्ने कोसिस गरेँ। तर मेरो सरलता र परनिर्भरता बिस्तारै बाधा बन्दै गयो।
म सधैँ माइतीको सल्लाहलाई ठिक मान्थेँ। सुन्दरले भनेको भन्दा माइतीले भनेको कुरा गहिरो लाग्थ्यो। मेरो मनले माइतीको आवाजलाई सत्य ठान्थ्यो र यही बानीले घरभित्र असहमतिको पहिलो छाया ल्याइदियो। सुरुमा सानो जस्तो देखिने यी बानीहरू समयसँगै ठुलो दूरीमा परिणत भए। सुन्दरको मौनता र मेरो परनिर्भरता बिचमा अदृश्य पर्खाल खडा हुन थाल्यो।
त्यो पर्खाल सुरुमा हल्का थियो तर दिन प्रतिदिन बाक्लिँदै गयो। घरमा माया अझै थियो तर संवाद हराउँदै गयो। मैले बुझ्न खोजेँ तर बुझ्ने भाषा सिकिनँ। सुन्दरले बुझाउन खोजे तर मेरो मौनता बिचमा अड्किन्थ्यो। यसरी नयाँ संसारको उज्यालोमा पहिलो पटक असहमतिको छाया पस्न थाल्यो।
त्यसपछि जीवनले थप नयाँ रूप देखायो। मेरो पहिलो बच्चा जन्मियो। त्यो दिनको अनुभूति शब्दमा उतार्न कठिन छ। बच्चाको पहिलो रोदनसँगै मेरो मुटुको भित्र एउटा ढोका खुल्यो जुन ढोका म पहिले कहिल्यै खोल्न सकिनँ। म आमा बनेँ। मेरो काखमा संसारको सबैभन्दा निर्दोष रूप समाउँदा लाग्यो कि जीवनको सम्पूर्ण अर्थ यही सानो हातमा अडिएको छ।
तर त्यही क्षणदेखि थकान, जिम्मेवारी, पहिलो आधी रातका निद्रा चोरिएका समयहरू सुरु भए। सुन्दरको जीवन अझै व्यस्त भइदियो। उनी बिहानै घर छोड्थे, साइट, अफिस, पढाइ सबै सम्हाल्नुपर्ने। राति घर फर्किँदा उनको आँखामा रातो रेखा देखिन्थ्यो अनुहारमा थकानको गहिरो छाप हुन्थ्यो। मैले महसुस गर्थेँ- उनी थाकेका छन्, धेरै थाकेका छन्।
मलाई चाहिन्थ्यो कि उनी सधैँ घरमा बसुन् मलाई रमाउन, अलि कुरा गर्न, सानो क्षण बाँड्न समय दिउन्। तर उनको जीवन समयसँगै दौडिरहेको थियो। बच्चाले बाबुलाई हेरेर हाँस्दा उनी मुस्कुराउन नपाउँदै निद्राले समाइसकेको हुन्थ्यो। त्यो दृश्यले मेरो मनमा मिठास र पीडा दुवै ल्याउँथ्यो।
कहिलेकाहीँ बच्चाले सोध्थ्यो, ‘बाबा किन रिसाउनुहुन्छ?’ त्यो प्रश्नले मेरो हृदय छेड्थ्यो। मलाई थाहा थियो उनी रिसाएका होइनन्, उनी थकित छन्। तर बच्चाको निर्दोष आँखाले बुझ्न सक्दैनथ्यो। त्यो क्षणमा मेरो आँसु आफैँ बग्थ्यो किनकि म बुझ्थेँ, थकानले हाम्रो घरको उज्यालो ढाकिरहेको छ।
तर यो बुझाइलाई भाषा दिन म असक्षम थिएँ। म मौन रहन्थेँ। उनी मौन रहन्थे। मौनता जब दुई मानिसबिच बस्छ, त्यो मौनता सबैभन्दा ठुलो दूरी बन्छ। हामी दुवैको मनमा माया थियो तर त्यो मायाले बोल्ने भाषा हराएको थियो।
दोस्रो बच्चा आएपछि जिम्मेवारी झनै बढ्यो। सुन्दर अझै कडा परिश्रममा लागे, बिहानदेखि रातसम्म पसिना बगाउँदै भविष्यको इँटा जोड्दै गए। म भने बच्चा र घरको जिम्मेवारीमा अल्झिएँ। कहिलेकाहीँ बाहिर निस्कने अवसर खोज्थेँ, काम गर्न चाहन्थेँ तर आत्मविश्वास कम थियो। मेरो मनले बारम्बार भन्यो- ‘तिमी यस संसारका लागि बनेकी छैनौ।
सुन्दरले मलाई धेरै कामहरूको प्रस्ताव ल्याए। कहिले स्कुल, कहिले अफिस, कहिले बैंक। तर मैले सबै अस्वीकार गरेँ। मैले त्यो संसार बुझिनँ। मलाई लाग्थ्यो त्यो संसार मेरो लागि होइन। अन्ततः एउटा प्राइमरी स्कुलमा शिक्षिका भएँ। तर त्यहाँ पनि मैले आफूलाई असक्षम महसुस गरेँ। बच्चाहरूको आँखामा म आफूलाई देखिनँ/सकिनँ। उनीहरूको प्रश्नहरूका उत्तर मसँग थिएनन्। मेरो मौनता फेरि त्यहीँ पनि पस्यो।
सिप सिक्न प्रयास गरेँ। बुटिक खोलेँ। रंग, डिजाइन, सजावट सबै मन पर्थ्यो। तर ज्ञान नहुँदा पसल डुब्यो। घाटाको हिसाब हेर्दै गर्दा मन भाँचिन्थ्यो। सुन्दर केही नभनी हेरिरहन्थे। तर उनको मौन आँखामा एउटा प्रश्न सधैँ देखिन्थ्यो- ‘ज्योति, तिमी किन बुझ्दैनौ? श्रम नै जीवन हो।’
म उसो त कहिलेकाहीँ बुझ्थेँ तर बुझ्दाबुझ्दै आत्मविश्वासले टोक्थ्यो। मेरो मनले बारम्बार सम्झाउँथ्यो कि श्रम नै जीवन हो तर मेरो आत्माले डर र असुरक्षाको पर्खाल खडा गरिरहन्थ्यो। म चाहन्थेँ सुन्दरको आँखामा गर्व देख्न तर प्रायः मौनता मात्र देखिन्थ्यो।
यही बिच शंका जन्मियो। सुन्दर राति अबेरसम्म मोबाइल चलाउँथे। मैले बुझिनँ किन? कसको सन्देश? कस्तो काम? किन कामका कुरा राति मात्रै आउँछ? किन उनी मेरो आँखातिर कम हेर्छन्? किन उनीसँग प्रश्न गर्नै पर्ने अवस्था आउँछ? यी साना प्रश्नहरू शंकामा बढे। शंकाले मनमा तुफान ल्याइदियो। उनी थाकेका थिए तर म शंकारूपी आँधीतिर झुक्दै गएँ।
साँचो भनूँ, मलाई लाग्छ उनी बदलिएका थिएनन्। म नै बदलिएकी थिएँ। म असक्षमता, थकान, माइतीको आदत, अधुरो आत्मविश्वास र स्थिर नबनेको भावनात्मक संसारका बिच एकैचोटि अल्झिएर केही पनि स्पष्ट देख्न छाडेकी थिएँ। मेरो मनले बारम्बार प्रश्न गर्थ्यो तर उत्तर मौनतामा हराउँथ्यो।
रातको निद्रामा बच्चाहरू सुत्थे। सुन्दर थाकेर निदाउँथे। म मात्र आँसु बगाएर बिछ्यौनामा शान्त हुँदै आफूलाई प्रश्न गर्थेँ— के मैले पढ्न सकिनँ कि पढ्न चाहिनँ? के मैले बुझिनँ कि बुझ्ने प्रयास नै गरिनँ? के सुन्दर रिसाउँछन् कि म उनकै मौनतालाई गलत अर्थ दिन्छु? के उनी टाढा छन् कि दूरी म आफैले बनाएको हुँ? यी प्रश्नहरू मेरो आत्मामा घुमिरहन्थे तर उत्तर धेरै वर्षसम्म मैले पाइनँ।
म माइती जाँदा सहज महसुस गर्थेँ। त्यहाँ मेरो बाल्यकालका सम्झनाहरू थिए। आँगनमा खेलिएका खेल, आमाको हाँसो, बाबुको सीमित माया- यी सबै सम्झनाले मलाई सुरक्षित महसुस गराउँथे। तर अब ती सम्झनाहरूले मलाई पथभ्रष्ट गराउन थाले। किनकि त्यहाँ सुविधा थियो, जिम्मेवारी थिएन, कठिनाइ थिएन, जीवनको यथार्थ थिएन।
मलाई लाग्थ्यो कि माइतीको संसार सजिलो थियो तर सजिलो संसारले मलाई असजिलो जीवनको भाषा सिकाउन सकेन। यही कारणले म सुन्दरको मौनतालाई बुझ्न सकिनँ, उसको थकानलाई प्रेमको अर्को रूप ठान्न सकिनँ। मेरो आँसुहरू दुखका थिए। शंका, मौनता, आत्मविश्वासको कमी र माइतीको सम्झनाले ल्याएको द्वन्द्व स्पष्ट रूपमा अनुभूत भएका थिए।
एक दिन मैले महसुस गरेँ कि माइतीको सजिलो सुविधा र विवाहपछिको कठोर यथार्थबिचको अन्तर नै जीवनले मलाई पढाएको सबैभन्दा ठुलो पाठ थियो जुन मैले ढिलो मात्र सिकेँ।
एक रात मेरा आँसुका साथ साँच्चिकै बोध भयो। सुन्दरका कुनै पनि कामहरू अस्वीकृति रहेनछन्, त्यो त भविष्य निर्माणका बाटा रहेछन्। उनको मौनता घृणा थिएन, त्यो जिम्मेवारीको आवाज थियो। उनले थकित भएर चुप बस्नु अघिल्लो दिन खोजिएको उज्यालोको मूल्य थियो। उनले कम बोलेका दिनहरू वास्तवमा माझ फुल्दै गएको मायाको गहिराइ थिए।
मैले यो कुरा पहिले बुझ्न सकिनँ। मेरो आँखाले मौनतालाई दूरी ठाने तर उनको मौनता त प्रेमको अर्को रूप रहेछ। अब बुझ्दै छु, जीवनले पढाउने भाषा म ढिलो पढिरहेछु तर अब सिक्दै छु।
म बस एक पटक सुन्दरको हात समाएर भन्न चाहन्थेँ, ‘मैले बुझिनँ तर म दोषी होइन, मैले सिकिनँ। जीवनले पढाउने भाषा म ढिलो पढिरहेछु। तर अब सिक्दै छु अनि तिमीलाई बुझ्दै छु। तिमी मेरो अन्धकारमा पनि उज्यालो खोज्न चाहने मान्छे रहेछौ।’
त्यो क्षणमा मेरो आँसु पीडाका मात्र थिएनन्, स्वीकारोक्तिका आँसु पनि थिए। मैले महसुस गरेँ-माया शब्दमा मात्र होइन, मौनता, थकान, जिम्मेवारी र भविष्य निर्माणको पसिनामा पनि लुकेको हुँदो रहेछ।
आज म महसुस गर्दै छु, यो मेरो हार नभएर मेरो सिकाइको स्वीकारोक्ति हो। यो सुन्दरको संघर्षको यात्रा हो। यो दुई जनाले अपूर्ण भएर पनि सँगै बाँच्न सिकेको दस्ताबेज हो। अब मैले बल्ल बुझेँ मायाले मात्रै घर टिक्दैन। संवाद, बुझाइ, श्रम, सहकार्य चाहिन्छ। सबैभन्दा बढी आफ्नो गलत बुझाइलाई स्वीकार गर्ने साहस चाहिन्छ।
अन्ततः म भन्छु मेरा आँसु अब पीडाका मात्र छैनन्। यी आँसु स्वीकारोक्तिका हुन्। यी आँसुहरू उज्यालोको खोजमा उठेका ढिलो बुझाइका फूल हुन्। यी आँसुहरूमा मेरो आत्माले सिकेका धैर्य, करुणा, सहकार्य र प्रेमको मौन भाषाका पाठहरू मिसिएका छन्।
म आज पनि अन्धकारभित्र उज्यालो खोज्दै छु। फरक के छ भने अब मेरो हातमा बुझाइको सानो दियालो बल्न थालेको छ। त्यो दियालो सानो भए पनि मेरो आत्माको अन्धकारलाई चिरेर उज्यालोको बाटो देखाउने शक्ति बोकेको छ। मलाई थाहा भयो कि जीवन सजिलो छैन तर बुझाइ र सहकार्यले कठिनाइलाई पनि उज्यालोमा बदल्न सक्छ। आज म आँसु बगाउँदा पनि मुस्कुराउन सक्छु किनकि ती आँसुहरू अब हारका होइनन्, आशाका प्रतीक बनेका छन्।
यो पनि:
अन्धकारमा उज्यालोको खोजी!
-1746009348.jpg)
