२१ औँ शताब्दीलाई प्रविधि र विज्ञानको युग भनेर परिभाषित गर्न सकिन्छ। संसारको हरेक कुनामा इन्टरनेटको पहुँच, मोबाइल फोनको व्यापक प्रयोग, सामाजिक सञ्जालको प्रभुत्व र कृत्रिम बौद्धिकतासहितका प्रविधि–साधनहरूले हाम्रो दैनिकीलाई पुरै बदलिसकेका छन्।
आज हामी बिहान आँखामा घाम लाग्नुभन्दा अगाडि मोबाइलको स्क्रिन हेर्छौँ, समाचारपत्रको सट्टा अनलाइन पोर्टल स्क्रोल गर्छौँ, साथीहरूसँग प्रत्यक्ष संवादभन्दा सामाजिक सञ्जालमै बढी सक्रिय हुन्छौँ अनि राति निद्रामा गइसकेपछि पनि नोटिफिकेसनको आवाजले निद्रा भंग गर्छ।
यही परिस्थितिले हाम्रो जीवनशैलीलाई सुविधाजनक मात्र होइन, निर्भर पनि बनाइरहेको छ। यस सन्दर्भमा ‘डिजिटल व्रत’ अर्थात् ‘डिजिटल डिटक्स’ भन्ने अवधारणा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण बनेको छ। विशेष गरी काठमाडौँ उपत्यकाजस्ता सहरी क्षेत्रमा जहाँ इन्टरनेट पहुँच उच्च छ र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग दैनिक जीवनको अनिवार्य अंश बनिसकेको छ, त्यहाँ यसको सान्दर्भिकता झनै बढेको छ।
के हो डिजिटल व्रत?
‘डिजिटल व्रत’ भन्नाले निश्चित समयावधिका लागि स्वेच्छाले इन्टरनेट, स्मार्टफोन, कम्प्युटर, सामाजिक सञ्जाल तथा अन्य डिजिटल माध्यमबाट टाढा रहनु भन्ने बुझिन्छ। धार्मिक व्रतजस्तै यो कुनै कर्मकाण्ड वा परम्परागत बाध्यता होइन, बरु आत्म–सन्तुलन र जीवनशैलीमा सुधार ल्याउने उद्देश्यले लिइने सचेत अभ्यास हो।
यसको मूल उद्देश्य भनेको डिजिटल दुनियाँको कृत्रिम चमकबाट बाहिर निस्केर वास्तविक जीवनको सौन्दर्य अनुभव गर्नु हो। मानिसलाई आफ्नो परिवार, समाज, प्रकृति र आत्मसामाजिकतासँग पुनः जडान गराउने पुल नै डिजिटल व्रत हो भन्न सकिन्छ।
किन आवश्यक छ डिजिटल व्रत?
प्रविधि र डिजिटल उपकरणले हामीलाई अनेक सुविधा दिएको निर्विवाद तथ्य हो। तर अत्यधिक प्रयोगले विभिन्न समस्या सिर्जना गरिरहेको छ। डिजिटल व्रत आवश्यक हुनुका कारणलाई तल छुट्टाएर हेर्न सकिन्छ:
१. मानसिक स्वास्थ्यमा प्रभाव
-लगातार स्क्रिनमा समय बिताउँदा तनाव, चिन्ता र डिप्रेसन बढ्छ।
-सामाजिक सञ्जालमा अरूसँगको तुलनाले आत्मसम्मानमा ह्रास ल्याउँछ।
-‘लाइक’ र ‘फलोअर’ को दौडले आत्ममूल्य बाह्य कुरामा निर्भर हुन्छ।
-‘एफओएमओ’ (फियर अफ मिसिङ आउट) को कारण निरन्तर बेचैनी अनुभव हुन्छ।
२. शारीरिक स्वास्थ्यमा असर
-लामो समय मोबाइल वा ल्यापटप हेर्दा आँखामा समस्या (ड्राइ आइ सिनड्रम, आँखामा जलन) बढ्छ।
-स्क्रिनको निलो प्रकाशले निद्राको गुणस्तर घटाउँछ।
-लामो समय कुर्सीमा बस्दा शारीरिक निष्क्रियता, मोटोपन, टाउको दुखाइ र ढाड दुख्ने समस्या हुन्छ।
३. सम्बन्धहरूमा दूरी
-आजको विडम्बना के छ भने– परिवार एउटै कोठामा भए पनि सबै आफ्नो मोबाइलमै व्यस्त हुन्छन्।
-प्रत्यक्ष संवाद घट्दै गएको छ।
-चाडपर्व, पारिवारिक जमघट वा साथीभाइ भेटमा समेत मोबाइल प्रयोगको कारण भावनात्मक दूरी बढ्छ।
४. उत्पादकत्वमा ह्रास
-पढाइ वा काम गर्दा बारम्बार आउने नोटिफिकेसनले ध्यान भंग गर्छ।
एकैछिन मोबाइल हेर्ने बानीले लामो समय खर्च गराउँछ, जसले कार्यक्षमता कम हुन्छ।
यी सबै कारणले डिजिटल व्रत अब व्यक्तिगत जीवन मात्र होइन, सामाजिक आवश्यकता पनि बनेको छ।
डिजिटल व्रत कसरी लिने?
डिजिटल व्रत लिनु कुनै कठोर नियम होइन। यो प्रत्येक व्यक्तिको आवश्यकता, समय र सहजताअनुसार फरक–फरक हुन सक्छ। तर केही सामान्य उपायहरू सबैका लागि उपयोगी हुन्छन्:
१. सुरुवात सानोबाट गर्नुहोस्
– पहिलो दिनमै २४ घण्टा मोबाइल अफ गर्नु आवश्यक छैन।
– सुरुवातमा बिहान उठेपछि आधा घण्टा वा सुत्नुअघि केही समय मोबाइल नचलाउने अभ्यास गर्न सकिन्छ।
२. निश्चित समय तोक्नुहोस्
– खाना खाने बेला, पारिवारिक भेटघाट वा बिदाको दिनलाई ‘नो डिजिटल’ समय तोक्नुहोस्।
– हप्तामा कम्तीमा एक दिन ‘डिजिटल फ्री डे’ बनाउन सकिन्छ।
३. सूचनाहरू बन्द गर्नुहोस्
– अनावश्यक एपका नोटिफिकेसन बन्द गर्दा मोबाइल हेरिरहनुपर्ने दबाब कम हुन्छ।
४. विकल्प खोज्नुहोस्
– किताब पढ्ने, प्रकृतिमा हिँड्ने, योग गर्ने, संगीत बजाउने वा आफ्नो शौक पालना गर्ने जस्ता विकल्प अपनाउन सकिन्छ।
– उदाहरणका लागि, हरियाली क्षेत्र घुम्दा मन ताजा हुन्छ।
‘आफ्नो वरिपरि हरियालीको मजा लिनुहोस्, पार्कमा घुम्नुहोस्, रमाइलो बाटोमा हिँड्नुहोस् र आनन्ददायी स्थानहरू पत्ता लगाउनुहोस्।’
५. परिवारलाई सहभागी गराउनुहोस्
– परिवारका सबै सदस्य मिलेर डिजिटल व्रत लिँदा यसले सामाजिक बन्धन मजबुत बनाउँछ।
– विशेष गरी अभिभावकले सन्तानलाई डिजिटल व्रतमा सहभागी गराउँदा उनीहरूको मानसिक–शारीरिक विकासमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ।
डिजिटल व्रतका फाइदाहरू
यदि नियमित रूपमा डिजिटल व्रत अभ्यास गरियो भने यसका गहिरा र दीर्घकालीन फाइदा देखिन्छन्।
मानसिक शान्ति: तनाव, चिन्ता घट्छ र मनमा सन्तुलन कायम हुन्छ।
सम्बन्ध सुधार: प्रत्यक्ष संवाद बढ्छ, परिवार र साथीहरूसँग सम्बन्ध प्रगाढ हुन्छ।
आत्मजागरूकता: आफ्नो लक्ष्य, प्राथमिकता र जीवनशैलीबारे सोच्ने अवसर मिल्छ।
उत्पादकत्व वृद्धि: ध्यान एकाग्र भएर काम वा पढाइ गर्न सकिन्छ।
नयाँ सिर्जना: दिमागलाई विश्राम दिँदा रचनात्मक सोच फस्टाउँछ।
निद्रामा सुधार: गुणस्तरीय निद्राले सम्पूर्ण स्वास्थ्यलाई सुदृढ बनाउँछ।
नेपाली समाजमा यसको सान्दर्भिकता
नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देशमा डिजिटल पहुँच तीव्र गतिमा बढिरहेको छ। ग्रामीण क्षेत्रमा इन्टरनेट विस्तार हुँदै छ भने सहरी क्षेत्रमा यसको दुरुपयोग बढ्दो छ। विद्यार्थीहरू पढाइभन्दा बढी अनलाइन गेम र सामाजिक सञ्जालमा व्यस्त छन्। युवा पुस्ता यथार्थ जीवनभन्दा आभास दुनियाँमा रमाउन थालेका छन्।
यसैले नेपालमा डिजिटल व्रतलाई सामाजिक अभियानको रूपमा पनि अगाडि बढाउन सकिन्छ। विद्यालय, विश्वविद्यालय, कार्यालय तथा परिवार स्तरमा यसबारे सचेतना फैलाउनु जरुरी छ।
निष्कर्ष
डिजिटल प्रविधि हाम्रो दुस्मन होइन, बरु जीवन सजिलो बनाउने साथी हो। तर जब हामी यसको नियन्त्रणमा पर्छौँ, त्यस बेला समस्या सुरु हुन्छ। डिजिटल व्रत भनेको प्रविधिलाई अस्वीकार गर्ने होइन, बरु यसलाई सचेत रूपमा प्रयोग गर्ने अभ्यास हो।
यसले हामीलाई मानसिक शान्ति, शारीरिक स्वास्थ्य, सामाजिक सम्बन्ध र आत्म–जागरूकता दिलाउँछ। सबैभन्दा ठुलो कुरा, यसले हामीलाई प्रविधिको दास होइन, स्वामी बनाउँछ।
त्यसैले आउनुहोस्, हरेक दिन वा हरेक हप्तामा केही घण्टा भए पनि डिजिटल व्रतको अभ्यास गरौँ। मोबाइल, इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालबाट टाढा रहँदै प्रकृतिको छायामा, परिवारको मायामा र आत्म–संवादमा केही समय बिताऔँ। यही सानो अभ्यासले हाम्रो जीवनलाई अझ समृद्ध, स्वस्थ र सन्तुलित बनाउन सक्छ।
-1746009348.jpg)
