चितवन, भरतपुरको केन्द्रीय बस टर्मिनलदेखि करिब दुई किलोमिटर पर भरतपुर–९ स्थित खेतमा दर्जनौं महिला लामबद्ध भएर धान रोप्दै थिए। २२ औं राष्ट्रिय धान दिवसको अवसरमा महिला समूहहरूबीच धान रोप्ने प्रतियोगिता चल्दै थियो यहाँ।
निर्माला लम्साल घरको काम छाडेर प्रतिस्पर्धामा सहभागी भएकी थिइन्। अन्ततः अन्य समूहलाई पछाडि पार्दै प्रतियोगितामा प्रथम पनि उनकै 'त्रिपुरेश्वर महिला समूह' भयो।
त्रिपुरेश्वर कृषि सहकारी संस्थाले यहाँ यस्तो प्रतियोगिता गर्न थालेको यो १२ वर्ष भयो।
धानबालीमा प्रोत्साहन गर्ने, खाद्य सुरक्षा र आत्मनिर्भरता बढाउने उद्देश्यले बर्सेनि महिला समूहहरूबीच रोपाइँ प्रतियोगिता, महिला र पुरूषबीच हिले–दौड आयोजना गरिँदै आएको सहकारीका अध्यक्ष वेदप्रसाद सापकोटाले बताए।
'सहरीकरण बढेर कृषियोग्य भूमि घटिरहेको छ। मान्छेले जमिन बाँझो छाड्न थालेका छन्। यो अवस्थामा धान खेती प्रोत्साहन गर्ने उद्देश्यले हामीले हरेक वर्ष विभिन्न गतिविधि गर्दै आएका छौं,' सापकोटाले भने, 'सहरी क्षेत्र आसपासमा यति धेरै क्षेत्रफलमा धान खेती देख्नै छाडियो। हाम्रो सहकारीले पाँच बिघा जमिन भाडामा लिएर धान खेती गर्दै आएको छ।'
यो कार्यक्रमका लागि भरतपुर महानगरका वडा नम्बर ८, ९, बोटलर्स नेपाल तराई लिमिटेड लगायतले सहयोग गरेका थिए।
संस्थाले धानसँगै कोदो लगायतका रैथाने बालीलाई पनि प्रोत्साहन गर्दै आएको सापकोटाले बताए।
उनका अनुसार सहकारीले रैथाने बालीका बिउ, खाद्यवस्तु बेच्ने, धान कुट्ने, तोरी पिनेर तेल निकाली बेच्ने, किसानलाई खेत जोत्न सुलभ भाडामा ट्याक्टर उपलब्ध गराउने काम गरिरहेको छ।
'यहाँ उत्पादित धान तथा अन्य बाली–वस्तुबाट भएको आम्दानी सहकारीका सदस्यहरूको हितमा प्रयोग हुन्छ,' उनले भने।
धान दिवसको अवसरमा चितवन कृषि विकास कार्यालय, प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजना, परियोजना कार्यान्वयन इकाइ, भरतपुर महानगरपालिका लगायतले पनि विभिन्न कार्यक्रम गरेका थिए।
चितवनमा गत वर्ष २७ हजार २०७ हेक्टर क्षेत्रफल जमिनमा धान रोपाइँ भएको थियो। उत्पादन एक लाख १४ हजार २४४ टन भएको थियो। गत वर्षकै क्षेत्रलाई आधार मान्ने हो भने यस वर्ष आइतबारसम्म १२ प्रतिशत क्षेत्रमा धान रोपाइँ भएको जिल्ला कृषि विकास कार्यालयका प्रमुख झलकनाथ कँडेलले बताए।
चितवनमा आर्थिक वर्ष २०७९/०८० मा २२ हजार ८ सय ७० हेक्टर क्षेत्रफलमा १ लाख ६२८ टन धान उत्पादन भएको थियो।
२०७८/०७९ मा २२ हजार ९७२ हेक्टरमा धान रोप्दा उत्पादन ८९ हजार ४१५ टन थियो।
२०७६/०७७ र २०७७/०७८ मा २७ हजार ३०५ हेक्टरमा धान खेती गरिएको थियो।
कृषि विकास कार्यालयका अनुसार चितवनमा आर्थिक वर्ष २०५५/०५६ मा ३० हजार हेक्टरभन्दा बढी जमिनमा धान खेती हुन्थ्यो। २०६० सालतिरबाट क्षेत्रफल घट्दै गएको तथ्यांकले देखाउँछ।
सहरीकरण बढ्दा कृषि क्षेत्र घट्दै गएको कँडेल बताउँछन्। कृषि योग्य भूमिमा पनि माछा पाल्ने, तरकारी खेती गर्ने क्रम बढ्दा धानको क्षेत्र घटेको उनले बताए।
धानको उत्पादकत्व भने बढेको छ।
विगतमा प्रति हेक्टर करिब चार टन उत्पादकत्व रहेकोमा गत वर्ष ४.४ टन पुगेको थियो। चितवनमा प्रायः सावा मनसुली, वार (रामधान), सावित्री, हर्दीनाथ–१, हर्दीनाथ–६, चैते–५ धान रोपिन्छ।
चैते धानको उत्पादकत्व बर्खेकोभन्दा बढी छ। यस वर्ष चैते धानको उत्पादकत्व प्रति हेक्टर ५.९४ टन रहेको कँडेलले जानकारी दिए।
गत चैतमा जिल्लाभरमा ९ हजार ११ हेक्टर क्षेत्रफलमा चैते धान रोपिएको थियो। उक्त क्षेत्रफलमा ५३ हजार ५१९ टन उत्पादन भएको थियो।
करिब ५ सय हेक्टर बाहेक खेतमा सिँचाइ सुविधा पुगेको कार्यालय प्रमुख कँडेलले बताए।
कार्यालयमा यस वर्ष सिँचाइका लागि १ करोड ५० लाख रूपैयाँ बजेट आएको थियो। यसबाट ८० वटा सिँचाइका योजना निर्माण सम्झौता भएको कँडेलले बताए।
'हामीले चितवन र मकवानपुर जिल्लाका लागि काम गर्छौं। केही पहाडी स्थानबाहेक दुवै जिल्लामा बर्खे धान रोप्न सिँचाइको समस्या छैन। सिँचाइका लागि आवश्यक संरचना निर्माणदेखि सामग्री खरिदमा कार्यालयले अनुदान सहयोग गरेको छ। स्थानीय तहले पनि सिँचाइका लागि काम गरिरहेका छन्,' उनले भने, 'भूमिगत सिँचाइको पहुँच पनि बढ्दै गएकाले चैते धान रोप्न पानीको समस्या कम हुँदै गएको छ।'
कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयको तथ्यांकमा नेपालमा आर्थिक वर्ष २०८१/०८२ मा चैते धानसमेत गर्दा १४ लाख २० हजार ६३६ हेक्टर क्षेत्रफलमा ५९ लाख ५५ हजार ४७६ टन धान उत्पादन भएको थियो।
बर्खेधान मात्रै ५७ लाख २४ हजार टन धान उत्पादन भएको उल्लेख छ।
यस वर्षको उत्पादन गत आर्थिक वर्षभन्दा ४.०४ प्रतिशतले बढी हो।
जबकि यस वर्ष धान उत्पादनको क्षेत्र गत वर्षभन्दा १.२८ प्रतिशतले कम थियो। उत्पादकत्व बढ्दा क्षेत्र घटे पनि उत्पादन बढेको मन्त्रालयले उल्लेख गरेको छ।
नेपालका लागि वार्षिक ७० लाख टन धान आवश्यक पर्छ। वर्षिक १० लाख टन धान अपुग हुन्छ।
चालु आर्थिक वर्षको जेठ मसान्तसम्ममा नेपालले धान, धानको बीउ, चामल र कनिका गरेर ७ लाख ५३ हजार टन धानजन्य वस्तु आयात गरेको छ।
यसबापत ३८ अर्ब ९४ करोड रूपैयाँ विदेसिएको कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयले असार १५ मा जारी गरेको प्रेस विज्ञप्तिमा उल्लेख छ।
